Fars ədəbiyyatının ölməz adı: Sədi Şirazi
Hər il aprelin 21-i böyük İran şairi və mütəfəkkiri Sədi Şirazinin anım günü kimi tanınır. Bu əlamətdar gün onun təkcə poetik tərəfini deyil, həm də insanlıq, əxlaq və müdrikliyə dair dərin təlimlərini xatırlamaq imkanı verir. Sədi əsrlər əvvəl qələmə aldığı əsərləri ilə bütün bəşəriyyətə ədalət, sevgi, tolerantlıq, qardaşlıq kimi ümumbəşəri dəyərləri aşılayan bir addır.
Sədinin anım günü xüsusilə İranda böyük əhəmiyyət kəsb edir. Şirazda Sədi məqbərəsində keçirilən anım mərasimləri şairin ədəbi irsini və bəşəriyyətə verdiyi töhfələri yad etmək üçün toplaşan insanlarla ağzına qədər doludur. Şiraza təkcə iranlılar deyil, həm də dünyanın hər yerindən ədəbiyyatsevərlər, mədəniyyət həvəskarları bu əlamətdar gündə Sədini yad etmək üçün gəlirlər.
Sədi Şirazi kimdir?
Sədi Şirazi (tam adı Müşərrəfəddin Müslih هذn Abdullah) 13-cü əsrdə yaşamış böyük İran şairi, yazıçısı və mütəfəkkiridir. O, təxminən 1210-cu ildə Şirazda anadan olub və həyatının çox hissəsini elm və səyahətlə keçirib. O, “Sədi” təxəllüsünü fars hökmdarı Səd ibn Zengiyə ithaf edərək seçib. Sədi Şirazi ömrünü Şiraz şəhərində keçirmiş və orada vəfat etmişdir.
Həyatı
Sədi təhsilinə Bağdaddakı məşhur Nizamiyə mədrəsəsində başlayıb, burada din, ədəbiyyat, məntiq və fəlsəfə elmləri üzrə təhsil alıb. Daha sonra uzun illər Yaxın Şərq, Şimali Afrika və Hindistan kimi müxtəlif coğrafiyalara səyahət etmiş və bu səyahətlər zamanı müşahidə etdiyi ictimai və əxlaqi məsələləri öz əsərlərinə köçürmüşdür. O, ömrünün son dövrünü doğulduğu yer olan Şirazda keçirmiş və 1291-ci ildə orada vəfat etmişdir.
Sədi Şirazinin ədəbi şəxsiyyəti və üslubu
Sədi Şirazi fars ədəbiyyatının ən böyük şairlərindən sayılır və ədəbi şəxsiyyəti, dərin fəlsəfi düşüncələri, əxlaqi təlimləri və bəşəriyyətə məhəbbətə əsaslanan təlimləri ilə seçilir.
Sədinin ən səciyyəvi xüsusiyyəti onun əsərlərində insanlıq, əxlaq və ictimai nizam haqqında dərin düşüncələrini yerləşdirməsidir. O, insanları doğru yolda yaşamağa təşviq edən nəsihətlər verirdi. Gülistan və Bostan kimi əsərlərində insanların bir-birlərinə hörmət etmələrini, ədalətli və əxlaqlı yaşamalarını izah edir. Onun ədəbi şəxsiyyətində insanlıq sevgisi, tolerantlıq ön plandadır.
Xüsusilə “Bəni Adəm əzayi yekdigərənd” (İnsanlar bir bədənin əzaları kimidir; eyni zatdan yaranmışdır) kimi misralar onun insanlığa olan universal sevgisini simvolizə edir. Bu fikirlər təkcə dövrün İran cəmiyyətinə deyil, bütün dünyaya təsir etdi.
Sədinin əsərlərində onun təlimləri ümumiyyətlə əməli və ibrətamizdir. O, nağıl və qısa rəvayətlərdən istifadə etməklə nəsihətlərini aydın şəkildə çatdırırdı. Gülistan və Bostan əsərləri fərdlərin gündəlik həyatlarında qarşılaşdıqları əxlaqi və etik məsələlərinin həllinə kömək etmək məqsədi daşıyır. Onun hekayəsində sadə, lakin dərin mənalar var; bu da onu ictimaiyyət arasında asanlıqla başa düşülən edir.
Sədi əsərlərini həm mənzum (şeir), həm də nəsr olaraq yazmışdır. Bostan bütünlüklə nəzmlə (şeirlə) yazılsa da, Gülüstan həm nəzm və nəsrlə yazılıb. Sədinin dilinin sadəliyi və səlisliyi onun əsərlərini hər yaşda olan oxucular üçün əlçatan edir. Eyni zamanda onun əsərlərində öyrədici dil var; Xüsusilə insan münasibətləri, əxlaq, ədalət, səbir, təvazökarlıq və sevgi kimi mövzulara diqqət yetirir.
Sədi, insanların həyatı ilə bağlı əməli məsləhətlər verməklə yanaşı, həm də dərin fəlsəfi baxışa malikdir. Onun əsərlərində görünən ironiya bəzən həyatın mürəkkəbliyini, insan təbiətinin ziddiyyətlərini əks etdirir. O, əsərlərində insanın zəifliklərini, səhvlərini ələ salır, eyni zamanda ona ən yüksək məziyyətləri xatırladır.
Sədi, həyatı boyu bir çox yerləri gəzib. Bu səyahətlər onun ədəbi şəxsiyyətini və yazdığı əsərləri formalaşdırıb. Bu təcrübələr onun əsərlərinə insanlıq haqqında dərin biliklər qatıb. Səyahətləri zamanı qarşılaşdığı müxtəlif mədəniyyətlər və cəmiyyətlər ona əsərlərində müxtəlif əxlaqi və ictimai mövzuları ələ almağa imkan vermişdir. Sədinin əsərlərindəki dünyagörüşü onu geniş dünyagörüşünə sövq etmişdir.
Sədinin dili çox sadə və başa düşüləndir. O, mürəkkəb ədəbi quruluşlar əvəzinə hər kəsin anlaya biləcəyi bir dildən istifadə etməyə diqqət yetirirdi. Bu baxımdan o, xalq arasında çox məşhur bir şairə çevrildi. Bu sadəlik ona öz fəlsəfi dərinliyini itirmədən daha geniş auditoriyaya çatmağa imkan verirdi.
Sədinin əsərlərində sufi yanaşması da var. Xüsusilə, insanın öz nəfsini tərbiyə etməsi, dünyadan əl çəkməsi kimi təlimlər təsəvvüf düşüncəsi ilə paraleldir. Bununla belə, Sədi, təsəvvüf təfəkkürü ilə daha çox fərdi fəzilətlər və əxlaqi dəyərlər baxımından məşğul olur, dini və mistik təlimlərə çox dərindən girmir. Əksinə, insanlara doğru yolu tapmaqda kömək etmək üçün universal bir dildən istifadə edir.
Sədinin iki əsas əsəri
1. Bostan (Bağ) – 1257-ci ildə yazılmışdır. Tamamilə mənzum (şeir) şəklində olan bu əsər; Əxlaq, ədalət, təvazökarlıq, sevgi, səbir və ibadət kimi mövzuları əhatə edir.
2. Gülüstan (Qızılgül bağı) – 1258-ci ildə yazılmışdır. Bu əsərdə nəsr və poeziya birlikdə istifadə edilmişdir; o, qısa hekayələr, məsləhətlər və hikmətli kəlamlarla doludur. Burada cəmiyyət, əxlaq, təhsil və insan münasibətləri ilə bağlı dərin mesajlar var.
Sədinin dünya dillərində əsərləri
Sədinin əsərləri təkcə İranda deyil, bütün dünyada diqqəti cəlb etmiş və ingilis, fransız, alman, ərəb, rus, urdu, türk, çin və hətta latın kimi bir çox dillərə tərcümə edilmişdir. Xüsusilə, “Gülüstan”ı 19-cu əsrdə Edvard Rehatsek və Ceyms Ross kimi şərqşünaslar tərəfindən ingilis dilinə tərcümə edilmiş və fars ədəbiyyatının Qərbə tanıdılmasında mühüm rol oynamışdır.
Sədinin məşhur beyti
“Bəni adəm əzayi yekdigərənd/ ki, dər afərineş ze yek gövhərənd”
Tərcüməçi: (İnsanlar bədənin üzvləri kimidir; onlar eyni mahiyyətdən yaradılmışdır).
