İslam: Qulların azadlığının və insan ləyaqətinin səsi
Köləlik bir adamın digərinin mülkünə çevrilməsi deməkdir. Qədim dövrlərdən eramızdan əvvəl 3500-cü ilə aid müharibədə əsir düşənlər, ağır cinayətlər törədənlər, borcunu ödəyə bilməyənlərin qul olduqları bildirilmiş və qul bazarlarında satılırdı.
Köləlik klassik formada Qədim Yunanıstanda və Romada inkişaf etmişdir. Yunanların hətta bəzi insanların təbii qul kimi doğulduğunu iddia edən köləlik nəzəriyyəsi var idi. Lakin Roma İmperiyasının süqutundan sonra Avropada ənənəvi köləlik sistemi tədricən aradan qalxdı. Danimarka 1792-ci ildə ənənəvi köləliyi qadağan edən ilk Avropa ölkəsidir. 19-cu əsrin əvvəllərində İngiltərə və ABŞ da qul ticarətini qadağan etdi.
Köləlik Afrika və Asiyada da mövcud idi. Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsi köləliyi və qul ticarətinin bütün növlərini qadağan edənə qədər geniş şəkildə qəbul edilirdi. 20-ci əsrdə dünyanın bütün ölkələri ənənəvi köləlik sistemini ləğv etdi. Təəssüf ki, köləlik müasir formada məcburi əmək və insan alveri kim mövcud olmaqda davam edir.
İslamın gəlişi və köləlik
İslamdan əvvəl dünyanın digər yerlərində olduğu kimi Səudiyyə Ərəbistanında da köləlik adi hal idi. İnsanlar müxtəlif səbəblərdən, o cümlədən müharibə, məcburi əmək, adam oğurluğu və yoxsulluq üzündən əsarət altına alınırdı. Qul sahibləri qullarını istismar edir və onlara mülkləri kimi yanaşırdılar. İslam Peyğəmbərinin (s ) bərabərlik və qardaşlıq dinini yayması ilə İslam ölkələrində, o cümlədən Səudiyyə Ərəbistanında kafirlərin əsirləri və kölədən doğulan uşaqlar istisna olmaqla, bütün növ köləlik qadağan edildi.
İslam dini o dövrdə cəmiyyətin quruluşuna dərindən kök salmış və iç-içə olan köləliyi aradan qaldırmaq üçün vaxtında və mərhələli addımlar atmalı idi. Çünki qlobal quruluşa malik olan köləliyin bir gündə İslam dövlətinin geniş coğrafiyası daxilində parçalanması bir çox problemlərin yaranmasına səbəb ola bilərdi. Buna görə də İslam köləliyə daimi bir qurum kimi deyil, yalnız müvəqqəti zərurət kimi dözürdü. Cəmiyyət hər kəsin eyni insan hüquqlarından istifadə etdiyi yeni həyat tərzini qəbul etmək üçün müvafiq dəyişikliklər və transformasiyalarla hazırlanmalı, qullar isə ağalarının hökmranlığı və asılılığı olmadan həyata başlamaq üçün kifayət qədər zehni olaraq hazırlanmalı idi.
Quranda qullar haqqında ən azı 29 ayə nazil olmuşdur. Bunlara daha çox qulların azad edilməsi, qadın qullarla cinsi əlaqəyə qoyulan qaydalar və məhdudiyyətlər və s. mövzular daxildir. Quran müddəaları o dövrdə köləlik praktikasına iki böyük dəyişiklik gətirdi. Biri qulların azad edilməsini təşviq etmək, digəri isə azad insanların əsarətini qadağan etmək idi.
İslam dini də qullar üçün “qul” və “kəniz” sözlərindən istifadə edən dövrün insanlarının yanlış vərdişlərinə qarşı çıxdı. Müsəlmanlara qullara bacı və ya qardaş demələri tövsiyə olunur. Qulların insan hüquqlarına hörmətlə bağlı tövsiyələr Səudiyyə Ərəbistanındakı köləlik sisteminin ənənəvi simasını dəyişdi. İslam beynəlxalq qanunlar qəbul edilməmişdən əvvəl bərabərliyi, xas ləyaqəti və şərəfi təbliğ edirdi.
Allahın Rəsulu (s) və Əhli-beyt (ə) qullara böyük ehtiram göstərmiş və onlara xüsusi hüquqlar vermişdir. İmam Rza (ə) qulları ilə bir süfrə arxasında yemək yeyərdi. Rəvayətə görə, Həzrət Əli (ə) bir dəfə qulamı Qənbərə biri bir dirhəmə, digərini isə iki dirhəmə iki paltar almağı əmr edir. Qənbər paltarları alıb Həzrətə verdi. Həzrət Əli (ə) bahalı paltarı Qənbərə verdi və ucuz olanı özünə aldı. Qənbər bunun səbəbini soruşduqda Həzrət amma sən gəncsən və sənə daha yaxşı paltar lazımdır”.
İmam Riz (ə) buyurur: “Hər kim başqa seçimi olmayan bir kölə azad edərsə, o azad edilmiş qulu ehtiyacsız qalana qədər dəstəkləmək onun vəzifəsidir.” Peyğəmbərimiz (s) “qullarınızı yediyinizlə yedizdirin, geyindiyinizdən onlara geyindirin” buyurmuşdur.
İslam köləlik sistemi ilə necə mübarizə aparırdı?
“İslamda köləlik anlayışının müasir dünyanın tələblərinə uyğun araşdırılması” adlı farsca məqalənin müəllifi (3 aylıq ictimai hüquq məqalələri jurnalı, 2-ci ay, 2017) İslamın köləlik sistemini necə idarə etdiyini araşdırıb. Müəllif Quran ayələrinə əsaslanaraq, köləliyin ləğvinin ilk addımlarında başqasının qulu olmağın qəti şəkildə qadağan edildiyini və insan ləyaqətinə zidd hesab edildiyini iddia edir. Məsələn, “Ali-İmran” surəsinin 80-ci ayəsi: “O peyğəmbərin sizə mələkləri və peyğəmbərləri rəbblər qəbul etməyi əmr etməsi (ağlası gəlmir). Müsəlman olduqdan sonra sənə kafir olmağı əmr edirmi?
İslam dini köləliyi aradan qaldırmaq üçün ilk növbədə insanın azadlığı və hər bir fərdin şəxsiyyətinin müstəqilliyi və hər cür qul-ağa münasibətlərinin rədd edilməsi üçün lazımi şərait yaratmışdır. Bu məsələ Quranın Bələd, Mücadələ, Maidə və Nisa surələrində qeyd edilmişdir.
İslamın meydana çıxdığı dövrdə daha bir uğuru əsirlərin və qulların hüquqlarının müdafiəsi oldu. Qul sahiblərinin onlarla pis rəftar etmələrinə məhdudiyyətlər və qadağalar qoyulurdu. Onlar müsəlmanlara qul azad etmək üçün müxtəlif yollar təklif edirdilər, məsələn, onlara oxumağı və yazmağı öyrətmək və ya fidyə müqabilində azadlıqlarını satın almaq kimi təkliflər edirdilər. İslam insan haqlarına hörmət etməyi tövsiyə etməklə yanaşı, əməli tədbirləri və qanuni əmrləri də aşağıdakı kimi sadalayır:
Yeni qulların köləlik sahəsinə daxil olmasına qarşı mübarizə aparırdı.
İslam dini o dövrdə adi hal olan qul toplama yollarını kəsərək yeni qulların yaranmasının qarşısını aldı. Peyğəmbərimiz (s) buyurur ki, insanların ən pisi insan satanlardır. İslam dini bu fenomenlə mədəni şəkildə mübarizə aparmış və müxtəlif üsullarla onu məhdudlaşdırmağa çalışmışdır. Bu qaydalarla cəmiyyətdə qalan qul və qulluqçuların əksəriyyəti qullar və ya Afrika və buna bənzər bölgələrdən gələn qul tacirləri tərəfindən əsir götürülənlər idi.
Tədricən azad olmaq
Uzun müddət ağalarının nəzarəti və asılı həyatları nəticəsində qullar təcrübəsiz və bacarıqsızlaşdıqlarından, onların birdən-birə azadlığa çıxması iqtisadiyyatı və cəmiyyəti poza bilərdi. Bu məsələni diqqətdə saxlayan İslam, qulların tədricən azad edilməsi planını təqdim etdi. Qurani-Kərim qumar oyunlarını, oğurlanmış malların alqı-satqısını qadağan etməklə, müflis borclular üçün xüsusi qanunlar müəyyən etməklə bəzi köləlik növlərini ləğv etmişdir. O, mövcud qulların tədricən azad edilməsi üçün qulların evlənməsinə də önəm verirdi. O, qulların azad edilməsinə yol açmaq üçün onlara maddi yardım göstərmək kimi həll yollarını təklif edirdi.
4185290
