İslam Mədəniyyətində Kitabət Sənəti 2
"Əl-Cəzirə" internet saytı Məhəmməd Muxtar Vələd Əhmədin qələmindən İslamın yüksəlişindən sonra ilk əsrlərdə İslami kitabların və müxtəlif elmlərin yazılması və surətçıxaran sənaye haqqında bir hesabat hazırlamışdır. Hesabatın ikinci hissəsi belədir:
Kitabət peşəsinin parlaq dövrü
İbn Xəldunun "Əl-Müqəddimə" əsərinə görə, hicri ikinci əsrin sonlarında kitabət və yazı sənəti inkişaf etdi. Hicri üçüncü əsrdə bu sənət köçürmə, düzəltmə və cildləmə kimi müxtəlif sahələrə ayrıldı. Beləliklə, yazı və kitabət sənəti hətta Əndəlüsdə də parlaq bir inkişaf yolu keçdi.
Bu işdə yazıçılardan tutmuş kölələrə qədər, cəmiyyətin bütün təbəqələrindən minlərlə qadın və kişi katib işləyirdi. Məşhur alimlərdən biri olan İmam Əhməd ibn Hənbəl maddi qazanc məqsədilə vərraqlıq (surət çıxarma) ilə məşğul olmuşdur.
Tarixçi və fəqih alim Şihabəddin əl-Nüveyri əş-Şafii (vəfatı: 733/1333 miladi) "Səhih Buxari" əsərini səkkiz dəfə köçürdüyü qeyd olunur. Vərraqlıq sənəti ilə məşğul olan hökmdarlar arasında Sultan Nurəddin Zəngi (vəfatı: 569/1173) də var.
Qadınlar da kişilərlə birlikdə verrak işlərinə qatılır və ya bu işlərdə onlara kömək edirdi. Əndəlüslü qadın Verka binti Yəntən (vəfatı: 1145) çox bacarıqlı katiblərdən biri idi. Onun bioqrafiyasında onun həm yazar, həm də şair olduğu, eyni zamanda Qurani-Kərimi əzbərlədiyi və xəttat olduğu yazılır.
Tarixçi əs-Səfdi "Əl-Vafi bil-Vəfiyat" kitabında Əbul-Abbas ibn Hətayə əl-Fasinin (vəfatı: 1145) Misirdə muzd qarşılığında çox sayda kitab köçürdüyünü yazmışdır.
Vərraq çarşıları və beynəlmiləl vərraqlar
Böyük şəhərlərdə müxtəlif bazar meydanları arasında vərraq çarşıları da mövcud idi. Vərraq dükanları təkcə İslam mədəniyyətinə aid kitabların çoxaldılması ilə məhdudlaşmır, həm də tərcümə olunmuş kitablara yer verirdi.
Vərraqlıq peşəsi ilə məşğul olanlar bu sənəti genişləndirərək digər millətlərdən olan vərraqları da öz peşəkar dairələrinə daxil etmişdilər.
Beyhəqi (vəfatı: 1067) "Nübüvvətin Səbəbləri" adlı kitabında bir yəhudi haqqında maraqlı bir hekayə qeyd edir: Əl yazısı gözəl olan bir yəhudi İslamı qəbul edir və bu keçidini Abbasi xəlifəsi Məmuna danışır. O deyir: “Quranı aldım, üç nüsxə köçürdüm və qəsdən ona bəzi şeylər əlavə edib bəzi şeyləri çıxardım. Sonra bu nüsxələri vərraqlara təqdim etdim. Onlar çoxlu səhvlər görüb məndən satın almadılar. Bununla bu kitabın təhrif olunmayacağını anladım və bu səbəbdən İslamı qəbul etdim."
Beyhəqi kimi böyük mühəddis bu hekayəni Qurani-Kərimin təhrifdən qorunduğunu vurğulamaq üçün gətirmişdi.
Kiçik və yüngül kitablar
Katiblər arasında bu gün "cib kitabı" kimi tanınan kiçik, yüngül kitablar yazanlar da var idi. Katiblər elmi və ədəbi kitablar yaratmaqdan kənara çıxaraq uşaqları öyrətmək və asudə vaxtları doldurmaq məqsədilə bədii və xəyali əsərlər də yazmışdılar.
Bu əsərlərdə katiblər xətt sənətində sürət və bacarıqla böyük həcmli əsərləri köçürməkdə bir-biri ilə yarışırdılar. Bu işlərdə kitabların həcmini və bölmələrini ölçmək üçün xüsusi terminlər istifadə olunurdu. Kitabların həcminin ölçülməsi Şərq və Qərb mədəniyyətləri arasında fərqli idi.
Zəməxşəri (vəfatı: 1143) "Əsasul-Bəlağə" kitabında "hər risalə 10 səhifədir" deyir. Bu ölçü üsulu günümüzə qədər tarix kitablarını araşdıranlar tərəfindən istifadə olunur.
Katiblərin təsnifatı
Katiblərin xətt gözəlliyi "yaxşı", "pis", "gözəl" və "istedadlı" kimi kateqoriyalara ayrılırdı. Bəzi katiblərin xətti həndəsi ölçülərə uyğun olan xətt kimi tanınırdı.
Demək olar ki, katiblərin işinin düzgünlüyündən xəbəri olmayanlar köçürmə, əlavə və silmə kimi böyük səhvlərə yol verirdilər. Digər səhvlərə kitabın saxtalaşdırılması və ya müəllifindən başqasına aid edilməsi və müəlliflər arasında mövcud olan səhvlər daxildir.
Kargüzarlıq dükanları, bazarlar təkcə kitab yazıb nəşr etmək yerinə deyil, həm də alimlərin, ziyalıların, yazıçıların bir araya gələrək məclislər keçirdikləri, müxtəlif elmləri müzakirə və tənqid etdikləri mədəni məclislərə çevrilmişdilər.
Bu mağazalar kitabla bağlı digər xidmətlər də göstərirdi. Xəttatlıq, cildləmə və işıqlandırma sənəti yüksək yetkinlik dərəcəsinə çatmışdır.
Yazı və yazının inkişafı ilə karandaşların hazırlanması və rəngli mürəkkəblərin qarışdırılması sənayesi də inkişaf etmişdir. Yazıçılar hətta gündüz deyil, yalnız gecə oxuna bilən mürəkkəb istehsal etməyi bacardılar!
Bu barədə əs-Səfadi deyir: Bəzi mərakeşlilər ağ kağızda Məlik Kamil Əyyubiyə məktub yazdılar, mürəkkəbin rəngi çıraq işığında oxunduqda gümüş, günəş işığında oxunanda qızılı, kölgədə oxunanda isə açıq qara olurdu.
15-ci əsrdə Qutenberqin mətbəəni ixtira etməsi ilə katiblik və kitab köçürmə peşəsi üçün geri sayım başladı.
Bu maşınla çap edilən ilk kitab 1513-cü ildə ərəb dilində çap olunmuş "Salate Əl-Savai" kitabıdır. Sonralar İslam dünyasının müxtəlif yerlərində çoxlu ərəb və islami kitablar nəşr olundu.
4252058
