اثر کاربرد مفاهیم اخلاقی در بهره‌وری بیشتر/نکوهش دلّالی در بیان پیامبر(ص)
گروه اقتصاد: شاید بتوان اقتصاد را بدون توجه به مفهوم کارکردی اخلاق مدیریت کرد، اما مطمئنا درگیر شدن در امور حقوقی و چارچوب‌های خشک قانونی نمی‌تواند کارآمدی و بهره‌وری اقتصاد اسلامی را بالا ببرد.
حجت‌الاسلام والمسلمین غلامعلی معصومی‌نیا، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم اقتصادی در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، در ارتباط با موضوع اخلاق به عنوان یکی از بایسته‌های مغفول در مباحث مربوط به اقتصاد اسلامی، گفت: واکاوی آموزه‌های دینی و ارزش‌های اقتصادی در اسلام نشان می‌دهد که تصور اقتصاد اسلامی بدون اخلاق برداشت کاملی نخواهدبود. به بیان دیگر، اگر بخواهیم تعریف صحیحی از اقتصاد اسلامی ارائه کنیم، باید بگوئیم اقتصاد اسلامی همان اقتصاد اخلاقی است.
غفلت از کاربرد مفاهیم اخلاقی در اقتصاد
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم اقتصادی در خصوص جایگاه اخلاق به عنوان یک ابزار الزام‌آور در اقتصاد اسلامی، گفت: مبانی حقوقی و الزام‌آور در اسلام را می‌توان در چارچوب فقه و حقوق مورد بررسی قرارداد و این شاید یکی از تفاوت‌های اصلی فقه و اخلاق است. فقه به عنوان مرزهای قانونی شناخته می‌شود که الزام قانونی را به همراه دارد و تخلف از آن با مجازات همراه است، اما اخلاق این طور نیست که مسئله‌ای کاملا الزام‌آور باشد و علی‌رغم آگاهی عموم جامعه و علمای اسلامی به مباحث مربوط به آن، چندان مورد توجه قرار نگرفته‌است.
حجت‌الاسلام معصومی‌نیا در ادامه افزود: شاید بتوان اقتصاد را بدون توجه به مفهوم کارکردی اخلاق مدیریت کرد، اما مطمئنا درگیرشدن در امور حقوقی و چارچوب‌های خشک قانونی نمی‌تواند کارآمدی و بهره‌وری اقتصاد اسلامی را بالا ببرد. به طور مثال، در حوزه مالیات‌ها بهر‌گیری از ارزش‌های دینی در قالب خمس و زکات نحوه همکاری امت اسلام با حکومت اسلامی را تسهیل کرده‌است. قانون و چارچوب‌های حقوقی می‌تواند افراد جامعه را ملزم به انجام برخی امور قانونی نماید که در راستای وظایف مردم در قبال حکومت است، اما در خصوص موارد عام‌المنفعه و همکاری‌های جمعی که باری را از دوش حکومت برمی‌دارد، نظیر قرض‌الحسنه و بسیاری موارد از این دست، اخلاق است که باید ترویج شود. از این رو رونق اقتصاد و قدرت اقتصاد منوط به رشد اخلاق در اقتصاد است.
گسترش همکاری در جامعه اسلامی به واسطه کاربرد مفاهیم اخلاقی در اقتصاد
کارشناس مسائل اقتصاد اسلامی در ادامه با اشاره به سیره انبیاء الهی(ع) در موضوع اخلاق اقتصادی بیان داشت: به جرئت می‌توان ادعا کرد که کمتر حدیث و خطبه‌ای از رسول اکرم(ص) علی‌الخصوص در حوزه مسائل اقتصادی وجود دارد که ماهیت اخلاقی نداشته‌باشد. موضوعاتی نظیر انفاق، قرض‌الحسنه نمونه‌هایی از مباحث اخلاقی هستند که البته جنبه الزام‌آور ندارند. همچنین قرآن کریم در سوره هود توصیه‌های اخلاقی را در خصوص وزن و میزان مال در خرید و فروش و همین‌طور تصرف در اموال مورد توجه قرار داده که نشان از اهمیت موضوع اخلاق حتی پیش‌از بعثت رسول اکرم(ص) دارد. این آموزه‌های اخلاقی در پی این اصل است که مردم در عرصه اقتصاد با انصاف با یکدیگر برخورد داشته باشند.
اخلاق اقتصادی نافی سوداگری و دلالی
عضو انجمن اقتصاد اسلامی حوزه علمیه قم با تاکید براین اصل که گسترش اخلاق در اقتصاد سبب افزایش امنیت و آرامش خیال در افراد جامعه خواهدشد، گفت: نمونه بارز این امر نیز رفتار انصار در قبال مهاجرین است. انصار با ایثار خود امکان معیشت مهاجرین را فراهم کردند و در عوض مهاجرین به واسطه توانایی در فنون و بازرگانی، طی مدت کوتاهی بخش اعظمی از مشکلات جامعه آن زمان مدینه را حل کردند. این موضوع سبب می‌شود تا همبستگی و تعامل بین افراد جامعه بیشتر شود. رونق اخلاق در اقتصاد نیازمند به‌کارگیری ابزارهای رسانه‌ای و اقدامات عملی و تبلیغ صحیح این آموزه‌ها است.
این کارشناس مسائل اقتصاد اسلامی با تکیه بر این اصل که اخلاق اقتصادی در اسلام نافی بازار سیاه و سوداگری است، افزود: همان‌طور که مشهود است، طی چند سال اخیر نرخ ارز به شدت افزایش پیدا کرد و بسیاری از مردم نیز با انگیزه کسب سود وارد این بازار شدند و این سبب شد تا دلالی در این بازار رونق بگیرد و قیمت در دست دلالان بیافتد؛ طبعا این مسئله در اساس مغایر با ارزش‌های اسلامی است، چراکه مشکلاتی را برای حکومت اسلامی پدید می‌آورد.
مقابله با «تلقی رکبان» در سیره پیامبر دال بر ذمّ دلالی در اقتصاد
معصومی‌نیا در پایان با اشاره به روایت تاریخی از دوره پیامبر در رابطه با مقابله با دلالی در اقتصاد گفت: شاهد این مدعا مسئله «تلقی رکبان» است. رکبان به معنای سواره و در مفهوم کاروان تجاری است. خود پیامبر نیز پیش از بعثت دو مرتبه در جایگاه بازرگان با این کاروان‌ها به تجارت پرداخته‌بودند. این کاروان‌ها که اجناس سرزمین‌های مختلف را به مناطق دیگر انتقال می‌دادند، حکم بازوی تجارت در اقتصاد را داشتند. در زمان بعثت پیامبر برخی افراد مدینه پیش از آنکه کاروان وارد شهر شود در چند فرسخ مانده به شهر با تجار معامله می‌کردند و تمام اموال آنها را خریداری می‌کردند و سپس این اموال را به قیمت گزاف در بازار به فروش می‌رساندند. پس از اطلاع پیامبر از این مسئله، ایشان با نکوهش این امر تاکید کردند که ملاقات با تجار پیش از ورود به شهر به قصد خرید کالا و انحصارطلبی آن مذموم و مکروه است و این درحالی است که علی‌رغم کراهت این مسئله و حتی در برخی موارد حرمت آن، در جامعه ما پیش از ورود کالا به بازار و کشف قیمت واقعی آن بر اساس نیاز جامعه و قدرت خرید مردم، برخی دلالان به خرید و فروش کالا مبادرت می‌کنند تا بازار سیاه را در اختیار بگیرند.
