شکوفایی تمدن اسلامی مدیون نهاد وقف است

حجت‌الاسلام والمسلمین ناصر جهانیان در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، به بحث درباره جایگاه وقف در اقتصاد اسلامی پرداخت. وی در پاسخ به این پرسش که ساختار اقتصادی نهاد وقف در اقتصاد اسلامی از چه زمانی و چگونه شکل گرفت اظهار کرد: عمل وقف از همان ابتدای اسلام توسط پیغمبر اسلام(ص) انجام می‌شد. وقف‌هایی که حضرت پیامبر(ص) انجام دادند، باعث شد تا موضوع وقف و قوانین حاکم بر آن که باید انجام شود، توسط اصحاب و به ویژه امیرالمؤمنین(ع)، حضرت زهرا(س) و صحابه دیگر انجام گیرد.

شکوفایی تمدن اسلامی مدیون نهاد وقف است

وی ادامه داد: در روایت آمده است که تقریباً هیچ صحابه‌ای نبود که عمل وقفی انجام ندهد. بنابراین وقف در صدر اسلام تحقق پیدا کرد و بعد ار آن یکی از دلایلی که باعث شد تمدن اسلامی، حتی در زمانی که دولت‌های به ظاهر اسلامی هم حضور داشتند، گسترش پیدا کند، انجام وقف بود. تمدن اسلامی با پرداختن به بخش سوم اقتصاد که همان اعمال خیرخواهانه به ویژه عمل وقف است، کار خود را پیش برد و می‌توان گفت که شکوفایی تمدن اسلامی مدیون نهاد وقف است.

جهانیان تصریح کرد: با نگاهی به اعصار مختلف تاریخ بشری، نقش نهاد وقف در توسعه معنوی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جوامع به خوبی مشهود است. با آغاز فرهنگ وقف از زمان رسول خدا(ص) و امیرالمؤمنین(ع) که ثمره‌ آن، رفع نیازهای جمعیت‌های نیازمند در صدر اسلام بوده است و گسترش و توسعه‌ آن در قرون شکوهمند تمدن اسلامی- که در آن نهاد وقف به عنوان بخش سوم اقتصاد (غیر دولتی و غیر اقتصادی)، از محرک‌های اصلی بالندگی اقتصادی و اجتماعی جوامع مسلمین بوده است- ابعاد مختلف این نهاد عظیم رفته‌رفته روشن‌تر شده است.

وقف، حلال مشکلات اقتصادی دولت‌ها

عضو هیئت‌علمی گروه اقتصاد پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی خاطرنشان کرد: حتی در دوران اقتصاد مدرن جهانی، بخش اوقاف و نهاد وقف به عنوان عاملی مؤثر بر رشد درون‌زای مادی و معنوی جوامع- اعم از غربی و اسلامی- مورد توجه بزرگان علمی و سیاسی جهان قرار دارد.

نویسنده کتاب «نهاد وقف»، درباره تأثیرات وقف بر ثبات اقتصادی در یک نظام اقتصادی اسلامی عنوان کرد: هنگامی‌که دولت اسلامی به دلایلی دچار مشکلاتی همانند کمبود بودجه شود، بخش خیرخواه اقتصاد که عمدتاً نهاد وقف متکفل آن است، با دیدن کمبودها وارد صحنه شده و نیازهای دولت را بر طرف می‌کند و بدین طریق کمبودها جبران و مشکلات حل می‌شود.

تأمین عدالت اجتماعی و کاهش  شکاف طبقاتی توسط وقف

وی افزود: وقف با توزیع مجدد درآمد بین افراد، جامعه را به سمت توازن اجتماعی هدایت می‌کند. در وقف، بیشتر افراد محتاج و فقیر ذی‌نفع هستند و گرچه وقف به عنوان یک امر اخلاقی شناخته شده است، ولی در عمل، تأثیر به‌سزایی در تأمین عدالت اجتماعی دارد وهمچنین از عوارض سوء بی‌عدالتی‌های اجتماعی و شکاف‌های طبقاتی تا حد زیادی می‌کاهد و از حاد شدن مشکلات اجتماعی جلوگیری می‌کند.

جهانیان تصریح کرد: هرچند اساس کار دولت‌ها بر ایجاد رفاه نسبی مردم و ارائه خدمات ضروری به آنان استوار شده است، ولی بنا به عللی که عموماً به برنامه‌های کلان دولت‌ها، نوسانات اقتصادی و تجاری و سیاست‌های مدون سیاسی و اقتصادی، کمبود منابع و… باز می‌گردد، دولت‌ها در مقاطعی قادر به هدایت کردن مسیر خدمات‌رسانی و حمایت‌های پوششی نخواهند بود و این بخش در عمل دچار اختلال خواهد شد. در این هنگام مؤسسات خصوصی و از جمله نهاد وقف، نقش بخش دولتی را ایفا خواهند کرد و خلأ ناشی از معضل ناتوانی دولت را پوشش خواهند داد.

تأثیر بر توسعه اقتصادی

نویسنده کتاب «نهاد وقف» تأکید کرد: شواهد تاریخی، حاکی از آن است که وقف، نقشی محوری در توسعه از ابعاد مختلف آموزشی، اجتماعی و اقتصادی ایفاء نموده است. وقف به عنوان یک سرمایه مادی و معنوی، همانند سرمایه‌های دیگر باعث تداوم حیات فرد و جامعه می‌شود و در عین حال می‌توان با رعایت جوانب شرعی و اهداف واقفان در فرآیند فعالیت‌های تولیدی و خدماتی، این سرمایه عظیم را برای رشد و توسعه اقتصادی کشور هدایت نمود.

وقف عام و خاص

وی در پاسخ به این پرسش که منظور از وقف عام و وقف خاص چیست عنوان کرد: وقف خاص، وقف بر شخص یا اشخاص معین مانند وقف بر اولاد و فرزندان او است و وقف عام وقف بر جهات و مصالح عمومى مانند مساجد و مکان‌هاى استراحت و مدارس و امور مشابه دیگر یا وقف بر عناوین کلى مثل فقرا و ایتام و بیماران و کسانى که در راه مانده‏‌اند دلالت دارد.

وی افزود: از یک جهت دیگر، وقف را به انتفاع و منفعت تقسیم می‌کنند. به عنوان مثال اگر مالکى زمین خود را وقف کرد تا در آن مدرسه بسازند یا خانه خود را جهت احداث حسینیه وقف نمود، این عمل را وقف انتفاع می‌گویند. اما اگر مالکى چند باب مغازه یا باغ یا ساختمان را وقف نمود تا متولی، درآمد آن را وصول کند و براى کمک به ایتام یا روضه‌خوانى یا درمان بیماران هزینه نماید این اقدام را وقف منفعت می‌نامند.

عضو هیئت‌علمی گروه اقتصاد پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در پایان این گفت‌وگو عنوان کرد: با توجه به این‌که در جهان پیشرفته امروز بنیادها و نهادهای خیریه به مؤلفه‌ای متداول تبدیل شده‌اند، ضرورت دارد با توجه به جامعیت دین اسلام در مباحث اقتصادی، این نهاد اقتصادی دینی به صورت مبسوط معرفی شود و از این دیدگاه مورد بررسی قرار گیرد که اساساً وقف چگونه می‌تواند در شرایط فعلی رسالت اصلی خود را ایفا کند.