خلق عظیم پیامبری که اخلاق او قرآن مجسم بود

از یکى از همسران رسول خدا (ص) پرسیدند که اخلاق رسول خدا را براى ما توصیف کن؛ او در جواب گفت که «کان خلقه القران»؛ (مسند احمد، احمد بن حنبل، ج: 6، ص: 163 ) اخلاق او قرآن بود.

یعنى هرچه شما در قرآن راجع به روش و عمل و رفتار و خلقیات یک انسان به صورت مستحسن و خوب و پسندیده مى‌خوانید، او در وجود آن بزرگوار مجسم و متبلور بود. همین هم شد که آن حرکتى که او آغاز کرد، آن گویى که او در فضاى تاریخ پرتاب نمود، هنوز دارد با شدت پیش مى‌رود. هنوز ما و همه‌ مسلمین عالم داریم از برکات آن دست معنوى و معجزنشان که چهارده قرن و اندى پیش آن را حرکت داد، پیش مى‌رویم.

برای هر چیزی، معیار و میزانی است. میزان مسلمانی، «قرآنی زیستن» است؛ یعنی قرآن را امام و هادی خود قرار دادن و تلاش برای تطبیق رفتار و خصال و اعمال خود با الگوهای قرآنی.

تدبر در آیات قرآن، به ما می آموزد که اگر بخواهیم رفتاری خداپسندانه و سلوکی مورد رضای پروردگار و پیامبر خدا و اولیای دین داشته باشیم، باید برای هر اندیشه و عمل خویش، حجت قرآنی داشته باشیم و بتوانیم امضای قرآن را پای هر عمل خویش قرار دهیم و برای این سؤال که «آیا کتاب خدا، رفتار ما را تأیید می‌کند» پاسخ مثبت داشته باشیم.

این هدف و خواسته، از ما می‌طلبد که روی اسوه‌ها و الگوهایی که قرآن معرفی کرده است، تدبر بیشتری داشته باشیم. ازاین رو، به آموزه‌های کلام الهی می‌نگریم و «چگونه بودن» و «چگونه زیستن» را از این کتاب جاودان می‌آموزیم و به کار می‌بندیم.

در میان ویژگی‌های رسول خدا(ص‌) هیچ چیزی مهمتر از اخلاق آن حضرت وجود ندارد. این ویژگی ‌همان چیزی است که خداوند، رسولش را بدان ستوده و فرموده است‌: «انک لعلی خلق عظیم»‌، تو بهترین خلق و خو را داری‌. و خود رسول خدا(ص‌) هم فرموده است که برای احیای مکارم اخلاقی مبعوث شده است «انما بعثت لاتمم صالحالا خلاق‌».

تازه مسلمانان هم وقتی وصف آن حضرت را برای دیگران می‌گفتند، مهم‌ترین ویژگی دعوتش را همین می‌دانستند که‌ «و یأمر بمکارم الاخلاق».

مفروق نامی هم وقتی مسلمان شده و با محتوای دعوت آن حضرت آشنا شد، خطاب به رسول خدا(ص) گفت‌: ای برادر قریشی‌! تو مردم را به «مکارم الاخلاق و محاسن الاعمال‌» دعوت می‌کنی‌. حضرت‌ بعدها هم در آموزه‌های خود روی اخلاق تکیه زیادی داشت و می‌فرمود: خداوند کریم است‌، کرامت و ارزش‌های اخلاقی را دوست دارد و از انجام کارهای حقیر و زشت کراهت دارد (مصنف عبدالرزاق‌: 143.1)

در جای دیگر پیامبر(ص) فرمودند: سنگین‌ترین چیز در ترازوی مؤمن در روز قیامت «حسن خلق‌» است (مصنف‌: 146.11) و فرمود: بهترین دوست من از میان شما، کسی است که بیشترین دوستی را با مردم دارد و به همین قیاس رابطه غیر دوستانه (‌مصنف‌: 145.11)

در تفسیر مجمع‌البیان درباره این ویژگی پیامبر(ص)‌ چنین آمده است «خُلُق: از ریشه «خلقت» به مفهوم سبک و سیره و وصف و ویژگى آمده است، که از انسان جدا نمى‏‌شود؛ به همین دلیل آراسته به اخلاق بزرگوارانه آن کسى است که در راه حق و عدالت و تدبیر شایسته و بایسته امور و شئون، بر اساس خردورزى و آگاهى، شکیبایى و پایدارى مى‌‏ورزد و کارها را با نرمش و مدارا و مهر و ظرافت سامان مى‌‏دهد.



 به باور گروهى از مفسران پیشین، از جمله «ابن‏‌عباس» منظور این است که به یقین تو اى پیامبر! بر دین و آیین پرشکوه و والایى هستى. در روایت هم آمده است که تو بر اسلام راستین هستى، هو الاسلام.



 اما به باور پاره‏‌اى منظور این است که « و راستى که تو اى پیامبر، بر اخلاق اسلامى و سبک و سیره برجسته‏‌اى هستى« جبایى مى‏‌گوید: خلق عظیم یا اخلاق والا و برجسته، عبارت از شکیبایى در راه حق و تحقق بخشیدن به عدالت، بخشش گسترده و بهره‏‌دهى به دیگران از نعمت‏‌ها، تدبیر و سامان بخشیدن به امور و شئون بر اساس خردمندى و خردورزى درست، نرمش و مدارا و داشتن قدرت تحمل در برابر رویدادهاى ناخوشایند و خواستن این روحیه از بارگاه خدا، گذشت از لغزش‏‌ها و اشتباهات دیگران و سیاست عفو و بخشش، کوشش در یارى رساندن به خوبان و شایسته کرداران و در کنار این آراستگى به ارزش‌‏ها و والایى‏‌هاى اخلاقى و انسانى، کوشش خستگى‌ناپذیر براى تزکیه جان از ضد ارزش‏‌هایى نظیر حسد، آز، خودخواهى، بداندیشى، و دیگر ضدارزش‏ها و صفات نکوهیده.

عایشه مى‏‌گوید «اخلاق والا و سیره برجسته و مترقى پیامبر درست بسان وصف و ویژگى‏‌هایى است که در آیه‏‌هاى ده‌گانه سوره مؤمنون براى توحیدگرایان رستگار و ایمان‌آوردگان راستین آمده است».



 آن گاه مى‏‌افزاید: آن حضرت انسان والایى بود که خداى فرزانه در کتاب آسمانى‏اش او را به عنوان آراسته به اخلاق والا و برجسته مى‌‏ستاید؛ آیا چیزى از این برتر و بالاتر ممکن است؟



 به باور پاره‌‏اى خدا بدان دلیل پیامبر را این گونه وصف مى‏‌کند و بزرگ مى‌‏دارد که با مردم بر اساس خلق و خوى خداپسندانه و بشردوستانه و بسیار پرجاذبه معاشرت مى‏‌کرد، اما در همان حال، قلب نورافشانش از مظاهر مادى و بشرى جدا بود. او به ظاهر با مردم و همراه آنان مى‌‏زیست، اما درون نورانى و باطن آراسته و زیبایش با خدا بود و فرودگاه انوار الله.

*مهسا نظری