پاسخگویی به نیاز انسان معاصر؛ ظرفیت مغفول مؤسسات در حوزه روانشناسی قرآنی
گروه مؤسسات قرآنی مردم‌نهاد: حوزه روانشناسی قرآن که یکی از روش‌های پاسخگویی به نیازهای انسان معاصر است، مورد غفلت واقع شده و در این میان مؤسسات قرآنی که یکی از اساسی‌ترین بخش‌ها در ارائه آموزه‌های تربیتی و اخلاقی با مضامین قرآنی هستند، باید در این حوزه فعال‌تر عمل کنند.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، در قرآن کریم حدود هفتصد آیه درموضوع روانشناسی برشمرده‌اند که البته این رقم و موضوعات آن، جای تأمل دارد، درذیل تعدادی از مهم‌ترین آیات مطرح شده در این رابطه با ذکر موضوع آیه آورده شده است.
از جمله این موارد می‌توان به ارزیابی شخصیت براساس روانشناسی، اشاره کرد، همان‌طور که در داستان حضرت سلیمان می‌خوانیم: وَإِنِّی مُرْسِلَةٌ إِلَیْهِم بِهَدِیَّةٍ فَنَاظِرَةٌ بِمَ یَرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ(35) فَلَمَّا جَاء سُلَیْمَانَ قَالَ أَتُمِدُّونَنِ بِمَالٍ فَمَا آتَانِیَ اللَّهُ خَیْرٌ مِّمَّا آتَاکُم بَلْ أَنتُم بِهَدِیَّتِکُمْ تَفْرَحُونَ(36) و در واقع من هدیه‌ای به سوی آنان می‌فرستم، پس بنگرم که فرستادگان با چیزی باز می‌گردند.
و هنگامی که (فرستاده ملکه) نزد سلیمان آمد،(سلیمان) گفت: «آیا [مرا] با مال امداد می‌رسانید! پس آنچه خدا [به من] داده، بهتر است از آنچه به شما داده است؛ بلکه شما فقط به هدیه خود شادمان می‌شوید.
از دیگر موضوعاتی که در آیات قرآن به بررسی آن پرداخته شده است، می‌توان به کفایت اجتماعی، اشاره کرد؛ کفایت اجتماعی عبارت است از قابلیتی که کودک می‌تواند به وسیله آن از منابع محیطی بهره جوید و نتیجه رشدی خوبی به دست آورد.
بنابراین طبق آیه‌ای از قرآن کریم، یَا أَیُّهَا الْإِنسَانُ إِنَّکَ کَادِحٌ إِلَى رَبِّکَ کَدْحًا فَمُلَاقِیهِ (سوره الانشقاق) نیز ویژگی نیاز به پیشرفت را در آدمی می‌توان استنباط کرد.
در معنی این آیه آمده است: ای انسان! در حقیقت تو به سوی پروردگارت کاملاً تلاش می‌کنی (و رنج می‌کشی) و او را ملاقات می‌کنی.
در قرآن به سه نوع از مکانیسمهای دفاعی ـ روانی که عبارتند از فرافکنی، دلیل‌تراشی و واکنش‌سازی اشاره شده است.
تولید امنیت درونی و آرامش با روان‌درمانی قرآنی
در فرهنگ قرآن یکی از راههای مؤثر و اساسی روان‌درمانی، استفاده از مواعظ و اندرزهای قرآنی است و در روش روان‌درمانی قرآنی، ایمان، تولید امنیت درونی و آرامش می‌کند.
با ایجاد تغییرات بنیادی در جوامع که حاصل پیشرفت‌های رسانه‌ای و تکنولوژیکی است، تصور اشتباه بشر نسبت به خوشبختی تغییرشکل داده و شکل اشتباه‌تر دیگری در قالب تأمین نیازها و رسیدن به آرزوها به خود گرفته است.
بسیاری از افراد متمول با وجود داشته‌هایشان به‌دنبال چیزی هستند که به آنها آرامش بدهد، حال این آرامش ازطریق معنویات به آنها برسد یا ازطریق دیگر، برای آنها تفاوتی نمی‌کند، مهم رنج اضطراب و باخودبیگانگی است که باید به نحوی کاهش یابد یا از بین برود و بهترین راهکار آگاه‌سازی افراد با توجه به علوم قرآنی و روانشناسی است.
تسلط مربیان قرآن بر روانشناسی اسلامی و تربیتی
در این میان مؤسسات قرآنی یکی از اساسی‌ترین بخش‌ها در ارائه آموزه‌های تربیتی و اخلاقی با مضامین قرآنی هستند و در این راستا باید اساتیدی در مراکز قرآنی تربیت شوند که علاوه برتسلط بر علوم قرآنی بر روانشناسی اسلامی و تربیتی نیز تسلط داشته باشند.
سپس اساتید و کارشناسان قرآن در مؤسسات می‌توانند با روشن‌بینی در منابع اسلامی و قرآنی بنگرند و در چارچوب نظام تربیتی و روانشناسی به ارائه آموزه‌های لازم بپردازند.
در این رابطه ایکنا به گفت‌وگو با چند تن از مسئولان و کارشناسان روانشناسی پرداخته است که در ادامه نظرات این افراد 
بیان میشود.
حجت‌الاسلام سید حسین کوششی، مدیرعامل اتحادیه مؤسسات قرآنی کشور در رابطه با بحث بهداشت روانی و پیگیری این مسأله در مؤسسات قرآنی، گفت: یکی از مسائل و مشکلاتی که در جامعه وجود دارد، بحث بهداشت روانی است که در مقایسه با بهداشت جسم، کمتر به این موضوع پرداخته شده است.
وی اظهار کرد: در این رابطه براساس آموزه‌های دینی و قرآنی، فعالیتهای بسیار خوبی می‌تواند انجام میشود که بحث آرامش روانی و بهداشت روانی افراد جامعه تأمین شود.
حجت‌الاسلام کوششی با بیان این که بهداشت روانی در قرآن یکی از مسائل مهمی است که به آن توجه شده و طبق آیات، راهکارهایی نیز ارائه شده است، بیان کرد: مهم‌ترین راهکار برای این که بتوانیم اعضای جامعه را از روانپریشی، اضطراب، ناراحتی‌های عصبی و ناملایماتی که با آنها مواجه می‌شوند، دور کنیم و بتوانند با روحیه بهتری تصمیم‌گیری کنند، ارائه آموزه‌های دینی و قرآنی است.
وی افزود: امروزه یکی از بیماری‌های فراگیر که اکثر مردم به آن مبتلا هستند، بیماری های روانی و عصبی است و باید به بهداشت روانی این افراد رسیدگی شود و این معضلات با آموزه‌های قرآنی قابل حل است.
حضور اساتید قرآن و کارشناسان روانشناسی؛ از الزامات مؤسسات قرآنی
مدیرعامل اتحادیه مؤسسات قرآنی کشور بیان کرد: یکی از مسائل مهم این است که وقتی بهداشت روانی را بخواهیم در مؤسسات قرآنی دنبال کنیم، حضور اساتید برجسته از الزامات این کار است.
وی گفت: زیرا همه موارد را نمی‌توان با اطلاعات اولیه و محدود به افراد منتقل کرد و نیروهای قرآنی که با موضوعات کاربردی آشنایی دارند، با دنبال کردن علومی مانند روانشناسی قطعاً می‌توانند به‌عنوان اساتید برجسته نسبت به این مهم نقش ایفا کنند.
حجت‌الاسلام کوششی تصریح کرد: در حال حاضر افرادی حضور دارند که در این زمینه‌ها فعالیت می‌کنند، اما اشباع‌کننده نیست و اگر بنا باشد مشاوره‌ها اثرگذار باشد و آسیب‌های اجتماعی را کم کند، باید با آموزه‌های دینی همراه باشد.
مؤسسات قرآنی یکی از بهترین زمینه‌هایی هستند که می‌توانند با برگزاری جلسات و کارگاه‌های تخصصی، نفش مؤثری را در آرامش روح و روان افراد ایفا کنند.
درضمن اگر مشاوران با آموزه‌های دینی آشنا نباشند، آسیب‌های اجتماعی به وجود می‌آید و در مقابل متخصصان دینی هم باید با علومی که لازمه اجتماع است، آگاهی پیدا کنند.
محمدجعفر خرمدل، مدیرمسئول مؤسسه نورالهدی زینب کبری(س) تهران در رابطه با توجه به روانشناسی اسلامی در مؤسسات قرآنی، گفت: موضوعی که در حال حاضر پیگیری میشود، روانشناسی غربی است که تطابقی با قرآن ندارد و روانشناسانی که در حال حاضر فعالیت می‌کنند به دلیل اطلاع نداشتن از مسائل قرآنی، گاهی مشاوره‌هایی ارائه می‌دهند که جامعه را با مشکل مواجه می‌کند.
وی اظهار کرد: حتی اگر بخواهیم یکی از مسائل مهم جامعه را بررسی کنیم باید از روانشناسانی بهره گرفته شود که در درجه اول کارشناس قرآن باشند.
خرمدل عنوان کرد: در قرآن آیات متعددی در رابطه با روانشناسی داریم و سوره‌های بسیار از طرق مختلف مسائل روانشناسی جامعه را بررسی کرده است، حتی در شکل دعاها و داستان‌های انبیاء مشکلات جامعه را یا به عبارتی جامعه‌شناسی قرآنی را تعریف کرده است.
افزایش اطلاعات قرآنی اساتید به‌عنوان مبنای آموزش
وی در رابطه با تربیت اساتید کارشناس قرآن و روانشناسی، تصریح کرد: اساتید مبنای آموزش هستند و در این راستا روحانیون نیز باید اطلاعات قرآنی خود را افزایش دهند.
مدیرمسئول مؤسسه نورالهدی زینب کبری(س) تهران افزود: به‌عنوان مثال آیت‌الله العظمی عبدالله جوادی آملی وقتی در رابطه با مسأله‌ای صحبت می‌کند، افراد را به وجد می‌آورد، زیرا با آگاهی و به‌صورت زیبا به بیان آیات و روایات می‌پردازد.
وی عنوان کرد: در کشور اسلامی باید قرآن مبنا باشد و حتی عمل به چند دستور قرآن، مواضع دشمنان را به خطر می‌اندازد.
بیشتر مؤسسات قرآنی به آموزش قرائت و صوت و لحن قرآن می‌پردازند، در حالی که باید مفاهیم قرآن و درک آیات مورد توجه قرار گیرد و دروس دانشگاهی با علوم قرآنی انطباق یابد تا مشکلات روانشناسی جامعه برطرف شود.
مؤسسات قرآنی باید به تربیت اساتید آگاه بپردازند که قرآنی فکر کنند و هدف از آموزش قرآن را بدانند.
مجید محمودیان، مدیرمسئول مؤسسه نگاه نو به زندگی در رابطه با اثرات توجه به روانشناسی اسلامی در مؤسسات قرآنی، گفت: فردی که اثرات انجام واجبات و ترک محرمات را نمی‌داند و نه ملزم است و نه رعایت می‌کند، با فردی که به این مسائل اشراف دارد و رعایت می‌کند در این که یک نسخه ذکر و دعا را بگیرد و استفاده کند، نمی‌تواند کارکرد یکسان داشته باشد.
وی اظهار کرد: لذا در درمان با رویکرد روانشناسی قرآن دقیقاً مبتنی بر آگاهی است، یعنی هیچ کاری که فرد متوجه آن نشود انجام داده نمی‌شود، هر کاری که انجام شود با اختیار و اراده فرد اتفاق می‌افتد و در این روش با هیپنوتیزم مخالف هستیم و معتقدیم که این درمان‌ها اگر هم اتفاق بیافتد، درمان پویا و پایانی نیست و درمانی قابل اعتماد است که فرد با انگیزه آگاهانه دست به تغییر بزند.
محمودیان عنوان کرد: کارکردهای انسان سه حوزه اساسی دارد که شامل حوزه افکار(کارکرد شناختی) حوزه احساسات(کارکرد هیجانی و عاطفی) و حوزه رفتار که عملکرد‌های ما را نشان می‌دهد، است.
بهبود رفتار افراد با استفاده از مفاهیم قرآن
مدیرمسئول مؤسسه نگاه نو به زندگی بیان کرد: در این مؤسسه سعی میشود، مبتنی بر تغییر یک خودآگاهی و تغییر فهم انسان نسبت به خودش با استفاده از مفاهیم قرآن و مدیریت افکار، احساس و رفتار فرد را بهبود بخشیم و این فرد که نسبت به احساس، رفتار و افکارش توانمند میشود، می‌تواند کارکردهای احساسی را که در حوزه افسردگی و اضطراب آزارش می‌دهد، مدیریت کند.
وی افزود: پس این درمان مبتنی بر آگاهی و توسط اراده فرد اتفاق می‌افتد، نه به این گونه درمانگر عملی را انجام دهد و مراجعه‌کننده نداند که چگونه وضعیتش تغییر یافت.
محمودیان عنوان کرد: همچنین این مؤسسه تاکنون جلساتی را با موضوعات روانشناسی و قرآن در مساجد و هیئات مذهبی برگزار کرده است که مورد استقبال خانواده‌ها قرار گرفته است؛ لازم به ذکر است علاقه‌مندان برای ارتباط با این مؤسسه می‌توانند با شماره 09124215712 تماس حاصل کنند و یا به پایگاه اینترنتی این مؤسسه مراجعه کنند.
وی با اشاره به فعالیتهای این مؤسسه قرآنی تصریح کرد: بیش از چند هزار حافظ قرآن در این مؤسسه تربیت شده‌اند، اما امروز با وجود افراد متخصص‌تر در این زمینه به خود اجازه نمی‌دهیم که در آن حیطه وارد شویم.
ارائه تعریفی برای انجام فعالیتهای تخصصی در مؤسسات
مدیرمسئول مؤسسه نگاه نو به زندگی تصریح کرد: باید فعالیت تخصصی کردن در مؤسسات قرآنی تعریف شود و مؤسسه نگاه نو به زندگی به صورت تخصصی در موضع روانشناسی قرآن و کارگاه‌های سبک زندگی قرآنی فعالیت می‌کند.
وی بیان کرد: خدمتی که این مؤسسه می‌تواند ارائه کند، همکاری این مؤسسه با مؤسساتی است که بیش از 1000 قرآن‌آموز در رشته‌های مختلف دارند و برگزاری همایش‌ها و کارگاه‌های سبک زندگی ویژه قرآن‌آموزان است.
مؤسسات قرآنی باید با تحت پوشش قرار دادن فعالان قرآنی با یکدیگر ارتباط مؤثر داشته باشند و ارتباط بین مؤسسات باید به صورت حرفه‌ای و با توجه به موضوع تخصصی که دارند برقرار شود.
توجه به مفاهیم کاربردی قرآن در مؤسسات
مراکز مختلف شامل کارگری، اداری، مؤسسات فرهنگی، قرآنی، حسینه‌ها و هیئات مذهبی، زمینه‌های خوبی هستند که می‌توانند مردم را با مفاهیم کاربردی قرآن در زندگی آشنا کنند.
البته باید نهادهای متولی قرآنی مانند سازمان تبلیغات اسلامی، وزارت فرهنگی و ارشاد اسلامی و اتحادیه مؤسسات قرآنی، مدیریت این کارها را بر عهده بگیرند و از تخصص مؤسسات برای غنی‌سازی و ارتقای مؤسسات استفاده کنند.
حجت‌الاسلام محمدعلی امینی، مدیرمسئول مؤسسه یاران موعود(عج) رشت در رابطه با پرداختن به مسائل تربیتی و اخلاقی در مؤسسات قرآنی، گفت: در این راستا عناوین و سرفصل‌هایی تهیه شده است و طبق آنها از اساتید دعوت به‌عمل می‌آید و همچنین از نظرسنجی‌هایی که از خانواده‌ها بدست می‌آید، آنالیز صورت می‌پذیرد تا ببینیم که خانواده‌ها چه نیازهایی دارند و در قالب جلساتی سعی میشود به بررسی نیازهای خانواده‌ها پرداخته شود.
وی افزود: به‌عنوان مثال تاکنون در جلسات آموزشی و تربیتی که در این مؤسسه برگزار شده است به مضرات اینترنت، گوشی همراه و غیره پرداخته شده است.
امینی با اشاره به ایجاد کارگروه‌ها در این مؤسسه قرآنی، بیان کرد: در کارگروه‌های فرهنگی، اعضا در زمینه برگزاری مسابقات فرهنگی اعم از کتابخوانی، ورزشی، مطالعه نشریات، معرفی آنها به خانواده‌ها، برگزاری یادبودها و جشنواره‌ها فعالیت می‌کنند.
تشکیل کارگروه‌های تربیتی در مؤسسات قرآنی
وی تصریح کرد: در قسمت کارگروه‌های تربیتی، تشکیل جلساتی ویِژه خانواده‌ها با هدف ارتقای سطح تربیتی خانواده‌ها پیگیری میشود و در قسمت مادی نیز سعی میشود تا جلب مشارکت‌های مادی هر چه بیشتر صورت پذیرد.
امینی اظهار کرد: خانواده‌ها با برنامه‌ریزی صحیح با مؤسسه مشورت کرده، اساتید را معرفی می‌کنند و مؤسسه نیز مدیریت برگزاری جلسات را بر عهده دارد.
وی گفت: از جمله اساتیدی که در زمینه تربیت و بهداشت خانواده در این مؤسسه حضور دارد و در جلسات به ارائه آموزه‌های لازم می‌پردازد، می‌توان به حبیب‌الله درویش که مدرس کشوری آموزش خانواده و کارشناسی رادیو فرهنگ است اشاره کرد.
امینی بیان کرد: مقرر شده است تا با دعوت از روانشناسان و همچنین روانکاوان به‌مدت یک روز در هفته جلسات آموزشی ویژه خانواده‌ها به صورت مستمر در این مؤسسه برگزار شود.
ملیحه قاسمی، مدیرمسئول مؤسسه ریحانة‌النبی(س) تهران نیز با بیان این که این مؤسسه قرآنی علاوه بر برگزاری دوره‌های علوم قرآنی، برپایی کارگاه‌های روانشناسی را در دستور کار خود قرار داده است، گفت: از جمله برنامه‌های روزانه این مؤسسه قرآنی این است که جلسات روانشناسی به صورت فردی و گروهی در این مؤسسه برگزار میشود و این جلسات هر هفته روزهای یکشنبه و دوشنبه دایر است.
وی اظهار کرد: مریم مقصودلو، روانشناس و از اساتید برتردانشگاه و فائقه حدیدی، استادیار دانشگاه از اساتید جلسات روانشناسی این مؤسسه هستند و به‌منظور آگاهی‌بخشی به خانواده‌ها از اولیای شرکت‌کنندگان در کلاس‌های مهد قرآن دعوت به‌عمل می‌آید تا در کارگاه های روانشناسی شرکت کنند.
استفاده از استدلال‌های روانشناسی در تربیت قرآن‌آموزان
قاسمی عنوان کرد: با توجه به این که تمامی مراجعان این مرکز قرآنی از خانواده‌های مذهبی نیستند، آموزش مباحث علمی و روانشناسی از جهتی می‌تواند افراد را جذب کند، در واقع استدلال های روانشناسی در زمینه تربیت فرزندان به اولیاء کمک شایانی می‌کند.
مدیرمسئول مؤسسه ریحانة‌النبی(س) تهران بیان کرد: در رابطه با اثرگذاری این جلسات آموزشی و روانشناسی، همین بس که شرکت‌کنندگان در این کارگاه ها خواهان استمرار برگزاری این جلسات هستند.
با توجه به روند رو به رشد حضور مخاطبان کودک و خردسال در مؤسسات قرآنی کشور و فراگیر شدن این دوره‌ها به علل مختلف لزوم اهتمام و توجه بیشتر به آموزش‌های ارائه شده و مربیانی که این آموزش‌ها را ارائه می‌دهند هر روز پررنگ‌تر و برجسته‌تر میشود و لازمه کاربردی شدن این فعالیت‌ها، توجه به علوم روانشناسی است.
ارائه بازتعریفی از مدل معنویت‌درمانی در مؤسسات قرآنی
در شرایطی که معمولاً درک درستی از مفاهیم معنادرمانی و معنویت‌درمانی ارائه نمی‌شود و معدود متخصصان علاقه‌مند به این رویکرد با مبانی اساسی و بنیادین این مفهوم که ریشه در ادیان الهی و کتب آسمانی به ویژه قرآن دارد آشنا نیستند، مؤسسات باید سعی کنند بازتعریفی از مدل معنویت‌درمانی ارائه کنند.
نتایج بدست آمده در مراکز قرآنی که به ارائه مشاوره می‌پردازند طی سال‌های اخیر آمار و ارقام قابل توجهی از درمان‌های موفق بیماری‌های مختلف افسردگی، اضطراب و حتی دو قطبی را نشان می‌دهد.
لذا مؤسسات قرآنی باید با دارابودن متخصصان روانشناسی با استفاده از مبانی ارزشمند دینی به ویژه مفاهیم حیات‌بخش قرآن، میزبان و پذیرای مراجعان و بیماران در این مراکز باشند.
