ضرورت پژوهش جامع و تبیین ضوابط خوشنویسی و نگارگری قرآنی

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) کتابت قرآن با استفاده از خطی خوش، سابقه‌ای به اندازه عمر ظهور دین اسلام دارد و همزمان با نزول آیات قرآنی به قلب شریف پیامبر اسلام(ص) و قرائت آن از سوی ایشان، کاتبان ـ در رأس آنها حضرت علی(ع) ـ قرآن را مو به مو کتابت کردند تا از تحریف و بدخواهی دشمنان مصون بماند؛ پس می‌توان گفت که نخستین کتابت و خوشنویسی قرآن توسط حضرت علی(ع) با خطی موسوم به خط کوفی بدون نقطه صورت پذیرفته است.
اما ضرورت توجه به کتابت قرآن  زمانی بیش از پیش احساس شد که در زمان خلیفه اول، 70 حافظ قرآن در جنگی موسوم به «مسیلمه کذاب» به شهادت رسیدند و لذا برای جلوگیری از هر گونه تحریف و جعل، این عمل با جدیت بیشتری  پیگیری شد که البته این توجه و نگرانی بیشتر از ناحیه حضرت علی(ع) بود.
با نهادینه شدن  این رسم یعنی کتابت مستمر و گاه متناوب قرآن و اطمینان از این موضوع که دیگر در کلام خدا دخل و تصرفی از سوی معاندان و مغرضان پیش نخواهد آمد، زمینه برای  خلاقیت در ابداع رسم‌الخط‌های گوناگون در زمینه کتابت قرآن و به تبع آن، ادعیه و سایر متون اسلامی پدید آمد که این میراث همچنان با همان حساسیت و دقت در کشورهای اسلامی ادامه دارد و با وجود آنکه  تاکنون بیشمار قرآن از سوی خوشنویسان به انواع و اقسام خطوط کتابت شده است اما همچنان از گوشه و کنار شاهد آن هستیم که فردی اقدام به این کار می‌کند و انجام آن را مایه مباهات خود می‌داند.
نسخ و ثلث بیشترین استعمال را در کتابت قرآن دارند

نسخ و ثلث از جمله خطوطی هستند که بیشترین استعمال را در زمینه کتابت قرآن تا به امروز داشته‌اند و خط ثلث در این میان با توجه به انعطاف و قابلیتی که در رسم‌الخط آن وجود دارد بیشتر در زمینه کتیبه‌های قرآنی به کار رفته در بقاع متبرکه و مساجد  مورد استفاده قرار می‌گیرد و البته با توجه به ابداعاتی که در میان خوشنویسان قرآنی قرار دارد، با کمی دقت در میان قرآن‌های مکتوب می‌توان  به شکلی کاملاً واضح نسخ و ثلث ایرانی را از خوشنویسان عربی و یا سایر کشورهای اسلامی تشخیص داد.
براساس یک اصل غیرقابل انکار در هنر، هر هنرمندی در هر عصر و زمانی قادر به شکستن تمام شالوده‌های قانونی وضع شده در زمینه تخصصی خود است؛ هنر خوشنویسی نیز از این قاعده مستثنی نیست چرا که اگر غیر از این بود، در گذشته‌ شاهد ابداع خطی موسوم به نستعلیق از ادغام دو رسم‌الخط نسخ و تعلیق نبودیم و یا این اواخر خطی به نام «معلی» پدید نمی‌آمد؛ با این وجود باید توجه داشت که زیرپا گذاشتن همه ضوابط باید با دلیل و برهان صورت گرفته و هنرمند مبدع باید با اشراف کامل نسبت به پیش‌زمینه وجود خطوطی که به عنوان پایه خط جدید محسوب می‌شوند به ابداع بپردازد.
خوشبختانه وضعیت خوشنویسی قرآنی طی سال‌های اخیر با اتکا به عزم فردی هنرمندان سیر رو به رشدی داشته است و این هنر نه به عنوان یک جریان نظام‌مند بلکه براساس حساسیت تک تک خوشنویسانی که دغدغه کار در این زمینه را دارند، به پیش‌‌رفته است اما نباید از نظر دور داشت که خوشنویسی هنری پویا و سیال است و در هر زمانی براساس مقتضیات موجود و مطالبات به‌حق هنرمند و مخاطبان در آن تغییر و تحولی شکل می‌گیرد، این تغییر و تحول باید براساس شناخت سیر تحولات خوشنویسی، تحقیق و پژوهش در مورد خاستگاه‌های آن به انجام برسد و لذا به این واسطه ضرورت پژوهش و تدوین موارد پژوهشی که هنرمند خوشنویس بتواند به آنها استناد کند حس می‌شود.
پژوهشی مبسوط و قابل استناد در زمینه خوشنویسی وجود ندارد

ایرج نعیمایی، هنرمند خوشنویس و قرآن‌پژوه، در گفت‌و‌گو با ایکنا در این مورد می‌گوید: اقدامات خوبی در زمینه کتابت قرآن به خط خوش در حال وقوع است و گروهی از نخبگان این عرصه دغدغه این کار را دارند و در تلاش هستند تا  تجربیات خود را به نسل‌های بعدی  و شاگردان خود منتقل کنند؛ با این وجود اما هیچ کار پژوهش مبسوط و قابل استنادی که حاصل یک وفاق کارشناسی در سطح دانشگاهی و علمی صورت گیرد رخ نمی‌دهد.
وی با تأکید بر ضرورت ایجاد فضای پژوهشی در زمینه هنر خوشنویسی و ارتباط آن با کتابت قرآن ادامه می‌دهد: فقدان چنین مکتوب پژوهشی که باید کارشناسان در عرصه پژوهش هنر آن آغاز کرده و در هر زمانی تحولات و آمارهای تولید آثار هنری ثبت و ضبط شود، موجب خواهد شد تا خوشنویسان متأخر با رجوع به این اسناد ثبت و ضبط شده ادامه کار را پی گرفته و مبادرت به انجام کار موازی و تکراری نکنند و فعالیت آنها جوابگوی  مطالبات هنری باشد.
دانشنامه خوشنویسی موجب ارتباط تنگاتنگ میان هنرمندان این رشته می‌شود

علیرضا بهدانی، هنرمند خوشنویس و مبدع قرآن مطلا، نیز درباره ضرورت انجام کار پژوهشی در زمینه خوشنویسی قرآنی نیز به ایکنا می‌گوید: دسترسی هنرمندان خوشنویس به سایر هنرمندان و علاقه‌مندان به این رشته کم است و در موارد بسیاری امکان مراجعه حضوری نیست، از طرفی هنرمندان باید در جریان آخرین تحولات و ابداعات هنری در زمینه هنر خوشنویسی باشند و این حلقه واصل تنها در صورت تدوین یک مرجع و دانشنامه خوشنویسی که روز به روز نیز باید به صفحات آن اضافه شود، امکانپذیر خواهد بود.
اما دیگر هنر مرتبط با علوم قرآنی، نگارگری است؛ نگارگری را اگر تنها به تصویر و نقوش محدود نکنیم و حوزه آن را گسترده‌تر در زمینه تذهیب، صفحه‌آرایی، جلد سازی قرآنی و مواردی از این دست بنگریم، خواهیم دید که هنر کتابت قرآن بدون توسل به چنین خدماتی کامل نمی‌شود.
مهم‌تر از همه اینها اینکه هنر نگارگری هنر منحصر و مختص به هنرمند ایرانی است و کمتر در زمینه کتابت و چاپ قرآن در کشورهای مسلمان شاهد هستیم که مصحف قرآنی آمیزشی با تصویر، تذهیب و تجلید داشته باشد و لذا ضرورت تدوین کتابی پژوهشی در این زمینه به منظور معرفی جامع این هنر به کشورهای دیگر و توضیح در مورد سیر تحولات آن بیشتر احساس می‌شود.
طرح و رنگ‌آمیزی موجود در تذهیب قرآنی منحصر به فرد است

طرح‌های اسلیمی به کار رفته در زمینه صفحات قرآنی، استفاده از نوع خاصی از چرخش قلم به منظور ترسیم آنها و در مجموع رنگ‌آمیزی و صفحه‌آرایی قرآنی از جمله مواردی تخصصی و منحصر به فردی است که در طی سالها به تکامل و پختگی رسیده است؛ به گونه‌ای که استفاده از رنگ‌ها و طرح‌هایی به غیر از آنچه نهادینه شده است، مطرود است و اینکه یک هنرمند به ویژه برای آغاز به کار باید از چه طرح و رنگی استفاده کند نیاز به مرجع و مأخذ دارد.
این همان چیزی است که پرویز حاصلی، هنرمند نگارگر در گفت‌و‌گو با ایکنا به آن پرداخته و می‌گوید: اخیراً برخی بدعت‌ها بدون پشتوانه تحقیقی در زمینه نگارگری و تذهیب کاری به وجود آمده است که مغایر با اسلوبی است که پیشینیان به آن پرداخته‌اند و یک هنرمند نگارگر و تذهیب‌کار برای درک درست از شیوه انتخابی خود به منظور خلق یک محصول هنری نیاز به اسنادی متقن دارد.  
اما گذشته از این مورد، از آنجا که در زمینه نگارگری قرآنی شاخه‌ای وجود دارد که با تصویرسازی، برخی از قصص قرآنی را در کتاب‌های داستانی به ویژه برای کودکان و نوجوانان روایت می‌کند نبود یک قاعده و قانون مشخص در این زمینه نیز یکی از معضلات اصلی است.
حرمت تصویر کردن معصومین(ع) که سوژه اصلی بسیاری از روایات قرآنی به کار رفته تصویرسازان در خلق آثار هنری است، موجب شده است که آنها دست به بدایعی بزنند که آنچنان قابل استناد نیست و حتی موجب خدشه‌دار شدن روند تکاملی این هنر در ارتباط با ساحت قرآنی می‌شود.
کاظم طلایی، دیگر هنرمند نگارگری و مدیر انتشارات طلایی که دبیر بخش نگارگری ششمین جشنواره «تجسمی فجر» را نیز به عهده داشت، در این مورد به ایکنا می‌گوید: باید حد و مرز قانونی به منظور تصویرکردن چهره معصومین(ع) برای هنرمندان مشخص شود و از اعمال سلیقه‌ در این زمینه پرهیز کرد؛ چرا که در آخر خروجی کارهای صورت گرفته در این زمینه یک دست و همگون با یکدیگر نیست.

وی در پایان ضمن اینکه از وزارت ارشاد می‌خواهد که تکلیف هنرمندان در این زمینه با وضع آئین‌نامه‌ای مدون مشخص شود به ایکنا می‌گوید: راه زیادی برای برون رفت از این مسئله وجود دارد و البته باید مبنا را قول مراجع تقلید گذاشت، به هر حال هر اتفاقی که بیفتد بهتر از شرایط بلاتکلیفی کنونی است و موجب شکوفایی نگارگری و تصویرسازی دینی و قرآنی می‌شود.