عدالت در اسلام یک امر تئوری نیست / ضرورت تأسیس رشته «فقه هم‌زیستی»
گروه بین‌الملل: نشست بین‌المللی «توسعه علوم فقهی» با هدف بررسی «نگاه فقه اسلامی به مشترکات انسانی و مصالح آنان»، دیروز، 17 فروردین‌ماه، با حضور اندیشمندان و علمای برجسته جهان اسلام از جمله ایران در عمان آغاز به کار کرد.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) به نقل از پایگاه اطلاع‌رسانی «البوابة نیوز»، شیخ احمد بن حمد الخلیلی، مفتی اعظم عمان دیروز، 17 فروردین، ضمن سخنانی در سیزدهمین نشست بین‌المللی «توسعه علوم فقهی» در این کشور تأکید کرد: عدالت در اسلام فقط یک امر نظری و تئوری نیست، بلکه امری اجرایی و عملی است که خداوند متعال، خود آغازگر آن است.
وی گفت: عدالت، حقی مشروع برای تمام انسان‌های جامعه اسلامی است که در کنار آن نیز اخلاق قرار می‌گیرد.
الخلیلی در ادامه سخنان خود بر ضرورت تمسک به کتاب خدا و ارزش‌هایی همچون عدالت، مساوات و حکمت تأکید کرد و از علما، اندیشمندان و پژوهشگران در امت اسلام خواست با عمل به مسئولیت خود در عرصه‌های علمی، برای بازگرداندن عظمت و جایگاه امت تلاش کنند.
شیخ احمد بن حمد الخلیلی در این سخنرانی که «کهلان بن‌نبهان الخروصی»، معاون مفتی اعظم عمان به نیابت از وی آن را ایراد کرد، افزود: تفرقه و جدایی که اکنون در امت اسلام شاهد آن هستیم، رنسانسی جدید برای نهضت و خیزشی است که در آن به ارزش‌های انسانی و معنوی چنگ زده شود.
مفتی اعظم عمان همچنین نسبت به پیروی علما از هوی و هوس و زیرپاگذاشتن عدالت و عدم تلاش برای نوآوری و اصلاح هشدار داد.
وی در ادامه افزود: خداوند متعال، خانواده بشری را با فطرت به هم پیوند داده است، چرا که از این طریق، منافع مردم نیز با یکدیگر پیوند می‌خورد. اگر چه ممکن است انسان‌ها در تفکرات و روش زندگی و برخورداری از نعمت‌های الهی اعم از مادی و معنوی و ظاهری و باطنی با یکدیگر متفاوت باشند، اما تمام آنها در عین حال برخی منافع مشترک دارند و می‌توانند در مسائل مشترک با هم همکاری داشته باشند. خداوند سبحان با وجود اختلافات انسان‌ها این شیوه تکامل را در آنها قرار داده و این از حکمت‌های الهی است، چرا که اگر همه انسان‌ها به یک شکل بودند، دیگر نیازی به همدیگر نداشتند و این همکاری و مهربانی میان آنها شکل نمی‌گرفت.
مفتی اعظم عمان همچنین ابراز داشت: اسلام آمد تا این روابط را میان خانواده بشری تقویت سازد و از مهم‌ترین پیام‌های اسلام این است که هرکس باید به حق خود راضی باشد. خداوند متعال، عدالت را حقی همگانی قرار داده که مؤمن و کافر و نیکوکار و گنه‌کار در برخورداری از آن مشترک هستند. عدالت همچون ترازویی است که طبق آن هرکس، چه مؤمن و چه کافر، بدون ظلم به دیگران به حق خود می‌رسد.
شیخ الخلیلی تصریح کرد: عدالت و اخلاق در تعامل با دیگران، حقی مشروع برای همگان است و همه باید آن را رعایت کنند. همه باید عدالت را رعایت کنند و در رفتار خود با دیگران موازین اخلاقی را مراعات نمایند. همچنین همگان این حق را دارند که با آنها بر اساس عدالت و اخلاق نیکو رفتار شود، در این صورت است که زندگی مردم، یک زندگی آرام و رضایت‌بخش خواهد بود، چرا که هیچ‌کس از اینکه به سبب عقاید خود یا رنگ و نژادش و یا امور دیگر مورد ظلم قرار بگیرد، ترسی ندارد. تمام مردم اعضای خانواده بشری هستند و اسلام با سایه گسترده عدالت و اخلاق و همکاری بر همه آنها سایه افکنده است. تمام مردم در سایه اسلام، حقوق خود را به شکل کامل دریافت می‌کنند.
وی یادآور شد: نشست بین‌المللی توسعه علوم فقهی در سیزدهمین سال خود برای تقویت اصول آزادی، مساوات و عدالت در جوامع، رشد پایه‌های گفت‌و‌گو و تسامح و از بین‌بردن خشونت تلاش می‌کند.
عدالت و رحمت پایه‌های سنت تکوین الهی هستند
دبیرکل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، در مراسم افتتاحیه نشست بین‌المللی «توسعه علوم فقهی» در عمان تأکید کرد: عدالت و رحمت، پایه‌های سنت تکوین الهی هستند.
آیت الله شیخ محسن اراکی، صبح دیروز، ۱۷ فروردین، نیز در مراسم افتتاحیه نشست بین‌المللی «توسعه علوم فقهی» در مسقط، پایتخت عمان، سخنان خود را تحت عنوان «عدالت و رحمت و آثار فقهی آنها» ارائه کرد.
وی در این سخنان به بررسی صفات الهی مانند عدالت، رحمانیت و رحیمیت و آثار تکوینی و تشریعی آنها بر اساس مفاهیم فقه اسلامی و با استدلال به آیات قرآنی پرداخت.
آیت‌الله اراکی، عدالت و رحمت را پایه‌های سنت تکوین الهی و اساس نظام سیاسی اسلامی دانست و گفت: عدالت همچنین پایه و اساس سایر نظام‌های اسلامی که خداوند برای اداره جامعه بشری و هدایت آن به سوی کمال مطلوب تشریع کرده است، محسوب می‌شود و به وسیله عدل، آسمان‌ها و زمین به فرموده خداوند متعال برپا می‌شوند.
وی با اشاره به آیات قرآن ادامه داد: رسالت انبیا و مرسلین و همچنین رسالت حضرت محمد(ص) نیز بر اساس عدل خداوندی بوده است.
دبیرکل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، در ادامه سخنان خود رحمت را صفتی برای خداوند دانست که به وسیله آن، خداوند خلق و جهانیان را آفریده و با قدرت خویش نور وجود را بر اشیاء تابانده است، و بدین وسیله رحمت خداوندی همه چیز را فراگرفته است.
وی در ادامه رحمت را از دیگر صفات خداوند متعال عنوان کرد که همراه با فضل و مختص بندگان مؤمن خداوند است. همان‌گونه که خداوند درکتاب خود فرموده است: «الله یختص برحمته من یشاء والله ذو الفضل العظیم» و «لولا فضل الله علیکم ورحمته لاتبعتم الشیطان الا قلیلاً». لذا بر اساس این آیات، رحمت دوم به عکس رحمت اول که همه چیز را در بر می‌گیرد، خواهد بود و تنها با طلب و استحقاق بندگان شامل مؤمنان مطیع خداوند می‌شود.
بنا به گفته آیت‌الله اراکی، رحمان و رحیم نیز از صفات الهی است؛ با این تفاوت که رحمان شامل عالم وجود از زمان خلقت تا انتهای آن می‌شود، اما رحیم صفت ذاتی خداوند است که شامل رحمت خاص او می‌شود و فضل بزرگ و بدون پایانی در آن وجود دارد.
وی در ادامه این بحث نتیجه‌گیری کرد که می‌توان گفت رحمت رحمانی، صفتی جامع میان عدالت و رحمت رحیمی است. زیرا با عدالت، رحمانیت خداوند درمورد زیانکاران و کسانی که از دعوت خداوند رویگردان شده‌اند، متجلی می‌شود. لذا رحمت رحمانیت در مورد عدالت دربرابر دشمنان متجلی خواهد شد و رحمت رحیمیت در مورد هدایت مؤمنان به کمال مطلوب که اساس نظام تشریعی خداوند است، تجلی می‌یابد.
آیت‌الله اراکی همچنین به بررسی معنای «اثر» پرداخت و گفت: اثر به طور کلی به سه قسم تکوینی، صورت ذهنی از شیء و اعتباری تقسیم می‌شود که منظور از اثر فقهی در این بحث، همان اثر اعتباری است.
رئیس دانشگاه مذاهب اسلامی تأکید کرد:
ضرورت تأسیس رشته «فقه هم‌زیستی» در کشورهای اسلامی
حجت الاسلام والمسلمین شیخ احمد مبلغی، رئیس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی کشورمان نیز ضمن در سخنانی در مراسم افتتاحیه نشست بین‌المللی «توسعه علوم فقهی» در مسقط، پایتخت عمان، بر ضرورت تأسیس رشته «فقه هم‌زیستی» در کشورهای اسلامی تأکید کرد.
وی ضمن سخنانی در مراسم افتتاحیه نشست بین‌المللی «توسعه علوم فقهی» که دیروز، 17 فروردین‌ماه، در مسقط، پایتخت عمان، برگزارشد، تصریح کرد: این نشست با این موضوع مهم ما را بر آن می‌دارد که یک رشته جدید فقهی به نام فقه هم‌زیستی تأسیس کنیم. رشته‌ای که برای رشته‌های دیگر فقهی جنبه مبنا و مقدمه را دارد، چرا که بسیاری از مسائل رشته‌های کلاسیک و حتی مسائل نوظهور فقهی به مسائل این رشته مربوط می‌شود که این همایش لزوم تأسیس آن را به ما گوشزد می‌کند.
رئیس دانشگاه مذاهب اسلامی، با اشاره به عدم وجود چنین رشته‌ای در کشورهای اسلامی گفت: چیزی که اکنون وجود دارد فقه مربوط به برخی بخش‌های زندگی مانند کسب و بازار و خوردنی‌ها است که ما هرکدام از این بخش‌ها را به طور ریشه‌ای و جداگانه مورد بحث قرار می‌دهیم، اما از ارتباط آنها با یکدیگر بحثی صورت نمی‌گیرد در حالی‌که ما نیازمند فقه هم‌زیستی هستیم.
رئیس دانشگاه مذاهب اسلامی اظهار داشت: اگر فقه هم‌زیستی همچنان متروک بماند، زندگی مسلمانان به سلایق و دیدگاه‌های مختلف و گاه تندرو و افراطی واگذار می‌شود و در روابط ما هرج و مرج و بی‌نظمی پدید می‌آید. اما در مورد فقه باید بدانیم که فقه نمی‌تواند به زندگی نزدیک شود مگر در صورتی که زمینه مناسب برای ورود به این رشته فراهم شود و مقدمات و روش لازم برای این فقه را فراهم سازیم. در شیوه و روش این فقه ما باید به ویژگی‌های ذاتی زندگی توجه کنیم زیرا تا زمانی که نگرش ما به زندگی مشترک، نگرشی ساده و غیر‌علمی باشد، ورود ما به فقه زندگی نیز ممکن است مشکلات بزرگی را به وجود بیاورد.
وی ادامه داد: هم‌زیستی حداقل چهار ویژگی دارد: نخست اینکه زندگی امری انسانی و بشری است و با مردم سر و کار دارد و هرجا که انسانی باشد زندگی دارد و باید زندگی کند پس زندگی محصور به امت اسلامی نیست بلکه مربوط به انسان «بما هو انسان» می‌شود. ویژگی دوم زندگی این است که زندگی و هم‌زیستی یک امر دو یا چند جانبه است و از طرف یک عده به خصوص محقق نمی‌شود، بلکه همه انسان ها در تحقق آن سهیم هستند. سوم این است که قوام و تحول و ترمیم و تکامل هم‌زیستی بر اساس تجربه شکل می‌گیرد. زندگی بر اساس تجربه است و بر اساس تجربه پیشرفت می‌کند و از این رو گنجاندن ویژگی «تجارب معاصر» در عنوان نشست امری به جا و زیرکانه است و نگرش فقیه به زندگی باید با توجه به این تجارب متراکمی باشد که هر روز در حال گسترش و تحول است. چهارم این است که زندگی امری انسانی است وامری خشک و منجمد و فاقد روح همچون سنگ و آهن نیست. زندگی احساس و محبت و دوستی و عشق و زیبایی و لذت و همسر و فرزند و جوانب انسانی مختلف دارد که یک فقیه بدون در نظر گرفتن آنها نمی‌تواند به فقه زندگی نزدیک شود زیرا درست است که فقیه به مسئله زندگی می‌پردازد، اما اگر به این جنبه‌ها توجهی نداشته باشد، بحث او به زندگی فردی و اجتماعی خشک و به دور از زیبایی منتهی می‌شود که چنین فقهی اشتباه است. حجت الاسلام والمسلمین مبلغی در پایان گفت: هنگامی که یک فقیه احکام زندگی را بدون در نظر گرفتن تجارب بشری استنباط می‌کند، چنین فقیهی باید بداند که فقه او نقص بزرگی دارد. ما باید قبل از پرداختن و ورود به فقه روش آن را معلوم کنیم و مقدمات آن را به طور کامل فراهم کنیم تا تمام فروع و شاخه‌های فقه قابل بحث باشد. پرداختن به رشته‌های مختلف فقهی بدون پرداختن به فقه زندگی مشترک، امری اشتباه است و گاه به زیان اسلام و جامعه اسلامی تمام می‌شود.
پیام وزیر اوقاف عمان به نشست بین‌المللی «توسعه علوم فقهی»
عبدالرحمن بن سلیمان السالمی، رئیس کمیته برگزاری نشست بین‌المللی توسعه علوم فقهی نیز پیام وزیر اوقاف و امور دینی عمان را قرائت کرد، که در این پیام آمده است: بسیاری از محققان و سیاستمداران و ناظران جوامع اسلامی از جمله استراتژیست‌ها و انسان‌شناس‌های غربی عادت کرده‌اند که از پدیده‌های متعددی سخن به میان آورده و آنها را تحت عنوان اسلام و ناشی از شکست آن در جهانی‌شدن و به روز شدن یا عدم توانایی اسلام در مشارکت فعال در شکل‌گیری تمدن عصر حاضر بدانند که به نظر من چنین استدلال‌هایی روشن و صحیح نیست، زیرا فقط یک خودخوری و انزوای دینی را به ما معرفی می‌کند که تاریخ قدیم و جدید ما نیز از زمان جنگ‌های صلیبی تا زمان جنگ استعمار، چیزی جز آن را نشناخته و ندیده است.
وی ادامه داد: جنبه تاریخی پدیده معاصر اسلامی از جهت برخورد با استعمار حاصل شد که ثمره آن فقهی نامنظم در مجامع علمی دینی بود که نتیجه این فقه هم اندیشه‌ای تک‌بعدی متبلور در جهاد یا هجرت بود. پس از آن فرهنگ‌های غربی بر جهان مسلط شد و نظامی بر پایه این فرهنگ‌ها حاکم شد و واکنش فقهی جهان اسلام نیز به جنگ فرهنگی تبدیل شد و این افکار بحران‌زده باعث ایجاد و تشکیل احزابی قدرتمند و پرطرفدار شد و همین احزاب نوعی فقه ریشه‌ای نو را به وجود آورد که البته گاه ثمراتی همچون تکفیر را نیز در پی داشت. منظور من این نیست که این فقه یا فهم تنها فقه موجود بود، اما توانست گروه‌های زیادی از جامعه اسلامی را به خود جذب کند و آثار آن نیز همچنان بسیاری از عادت‌های زندگی و امنیت را در جامعه اسلامی از بین می‌برد و جای آنها را به نگرانی و تردید و توطئه می‌دهد. توطئه‌هایی که باید از آنها اجتناب کرد و اجازه نداد به نام دین مطرح شوند.
راه‌اندازی پایگاه اینترنتی نشست بین‌المللی «توسعه علوم فقهی»
سالم بن هلال الخروصی، نائب رییس کمیته برگزارکننده همایش نیز در سخنان خود از راه‌اندازی پایگاه اینترنتی نشست بین‌المللی توسعه علوم فقهی خبر داد و گفت: وزارت اوقاف عمان مرکز تحقیقات فقهی را با هدف حمایت از نظریات طلاب و فضلای جوان که دارای دکترای فقه و اصول و رشته های اسلامی هستند در زمینه فقه زندگی تأسیس کرده است.
تفکر حذف دیگران در اندیشه اسلامی جایی ندارد
دیگر سخنران این نشست، شیخ شوقی علام، مفتی مصر بود که در این نشست گفت: تفکر حذف دیگران در اندیشه اسلامی جایی ندارد و حتی اگر چنین باشد، چنین نشست‌هایی می‌تواند به اصلاح آن بپردازد؛ گرچه در عصر حاضر بیشترین چیزی که به چشم می‌خورد، حذف مسلمانان توسط دیگران است و بیشترین چیزی که می‌توان در این زمینه به عنوان شاهد به آن اشاره کرد، نوشته‌های محققان معاصر در این زمینه و در رأس آنها صاحب کتاب «پایان تاریخ» و پس از آن صاحب کتاب «جنگ تمدن‌ها» است که این دو اثر و آثار دیگر در تفکر حذف اندیشه اسلامی مشترک هستند. به نظر آنها، اندیشه اسلامی، خطری بزرگ برای نظام لیبرال و دموکرات به شمار می‌آید و از این رو تصور آنها بر این است که نهایت تاریخ، نظام لیبرال و دموکرات است و پس از آن باید از این اندیشه، دفاع و آن را به دیگران تحمیل کرد.
رشد و توسعه جوامع در بستر صلح و آرامش امکان‌پذیر است
یوسف بن علوی بن عبدالله، وزیر امور خارجه عمان نیز تأکید کرد: جهان اسلام در مرحله کنونی برای نزدیک شدن به عدالت و تبیین حقیقت و خدمت رسانی شایسته به جوامع بشری، نیازمند چنین نشست‌هایی است.
وی گفت: رشد و توسعه جوامع، در بستر صلح و آرامش امکان‌پذیر است که تحقق این آرامش نیز نیازمند تلاش و فعالیت علما و فضلای جوامع عربی و اسلامی در راه تبیین و ترسیم مسیر آینده است، این نشست نیز به خواست خداوند مقدمه‌ای در این راه خواهد بود.
سیزدهمین نشست بین‌المللی «توسعه علوم فقهی» دیروز با حضور علما و اندیشمندان کشورهای مختلف جهان در عمان آغاز شد؛ در این نشست، چهار روزه که از سوی وزارت اوقاف و امور اسلامی عمان برگزار می‌شود، ۶۸ مقاله تخصصی با موضوعات مفاهیم مساوات در اندیشه‌های اصولیون و فقها، فقه عدل و فقه حقوق بشر در میثاق‌نامه‌های بین‌المللی و فقه اسلامی و فقه مشترکات انسانی در اندیشه‌های فقهای اسلام و شرع و مقایسه بین فقه اسلامی و میراث فقهی جهانی در شانزده جلسه مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
همچنین، در این نشست به مشترکات انسانی از دید فقهای برجسته جهان اسلام ابونصر فارابی، فقیه مذهب شافعی العز بن عبد السلام، فقیه شیعی علامه محمد نائینی، سید قطب ابراهیم از علمای الازهر و فقهای مذهب اباضی علامه ابن برکه و نور الدین السالمی و علی یحیى معمر و احمد الخلیلی پرداخته می‌شود.
این نشست روز چهارشنبه، 20 فروردین‌ماه، با صدور بیانیه پایانی به کار خود پایان می‌دهد.
