انبیاء قبل از بعثت از عالم محسوس به عالم معقول و از عالم معقول به عالم وحی راه داشتند
کانون خبرنگاران نبأ/ حامد رئیسی: سخنران دهمین نشست از سلسله نشست‌های علمی دبیرخانه دین‌پژوهان کشور که با عنوان «نقد و بررسی روایات نبوی قبل از بعثت» برگزار شد، گفت: انبیاء قبل از بعثت از عالم محسوس به عالم معقول و از عالم معقول به عالم وحی راه داشتند.
به گزارش کانون خبرنگاران نبأ، دهمین نشست از سلسله نشست‌های علمی دبیرخانه دین‌پژوهان کشور با عنوان «نقد و بررسی روایات نبوی قبل از بعثت» با سخنرانی حجت‌الاسلام والمسلمین رمضان محمدی و با حضور جمعی از علما و اندیشمندان حوزه و دانشگاه در دبیرخانه دین‌پژوهان کشور برگزار شد.
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدی، مدیر گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در ابتدای این نشست علمی به تفاوت میان نگاه اهل سنت و شیعه به روایات قبل از بعثت پرداخت و با اشاره به اینکه نگاه شیعه با اهل سنت در مورد روایات قبل از بعثت به لحاظ مبنایی تفاوت دارد، گفت: نگاه اهل سنت به انبیای عظام این است که آنان قبل از بعثتشان «لا یعملون» بودند و چیزی نمی‌دانستند و لذا معصوم نبودند، اما از نظر شیعیان، انبیاء قبل از بعثتشان افرادی بوده‌اند که می‌توانستند از عالم محسوس به عالم معقول و از عالم معقول به عالم بالاتر و به عالم وحی راه پیدا کنند.
وی در ادامه به شرح زندگی پیامبر اکرم(ص) و تقسیم زندگی پیامبر اکرم(ص) به سه دوره قبل از بعثت، بعثت تا هجرت و هجرت تا رحلت پرداخت و افزود: بیشتر روایات ضعیفی که زمینه زندگی پیامبر اکرم(ص) وجود دارد، مربوط به دوره قبل از بعثت است که بخش قابل توجهی از عمر مبارک پیغمبر اکرم(ص) یعنی 40 سال را تشکیل می‌دهد و ما با باورهای دینی که نسبت به قبل از بعثت داریم نمی‌توانیم این دوره را نادیده بگیریم و بگوییم نسبت به این 40 سال از عمر پیامبر(ص) اطلاع نداریم، بلکه معتقدیم پیامبر اسلام(ص) قبل از بعثت هم معصوم بوده است.
محمدی، سپس به طرح سؤالات موجود در این زمینه از جمله دوره قبل از بعثت پیامبر اکرم(ص) را چه روایاتی تشکیل می‌دهد؟ این روایات از کجا آمده‌اند؟ و آیا با روایات که در منابع کهن تاریخی ما وجود دارد می‌توان یک شرح حال واقعی از قبل از بعثت پیامبر اکرم(ص) ارائه کرد یا نه؟ پرداخت و در پاسخ به این سؤالات گفت: در تحقیقی که انجام شده است قدیمی‌ترین و کهن‌ترین منابع تاریخی را به‌عنوان مبنا قرار دادیم، روایت ذکر شده در آن منابع را پیدا کردیم، بعد شیوه تدوین روایات را بررسی کردیم و سپس، مشخص کردیم که آیا مورخان این روایات چیزی از خودشان بر روایت اضافه کردهاند یا نه. برای نمونه سیره ابن اسحاق که از کهن‌ترین منابع تاریخی در این زمینه است، تنها 18 روایت درباره قبل از بعثت پیامبر وجود دارد، اما این 18 روایت در دوره‌های بعدی تطور پیدا کرده و توسط مورخان بعدی به میزان زیادی دخل و تصرف شده و به 250 روایت رسیده است. همچنین، ابن اسحاق درباره معجزات پیغمبر اکرم(ص) پنج و شش مورد بیشتر ذکر نمی‌کند، اما همین مسئله معجزات در قرن ششم و هفتم به 250 مورد و در قرن یازدهم به سه هزار معجزه تبدیل می‌شود.
وی در ادامه افزود: تطوری که این مباحث پیدا کرده است همه‌اش نشانه دروغ بودن نیست، بلکه ممکن است بخشی از این تطورات ناشی از این باشد که گذشتگان ما به بعضی از منابع روایات دسترسی نداشتند و مورخان جدید بعدها با جست‌وجو و تتبع زیادی که انجام داده‌اند برخی از این روایات را استنتاج کرده و به‌دست آورده باشند.
مدیر گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در بخش دوم سخنان خود با بیان اینکه مجموعه روایاتی که در منابع کهن درباره قبل از بعثت پیغمبر اکرم(ص) استخراج شده است به چهار دسته تقسیم می‌شوند، گفت: بخش اول این روایات «هواجس» است، یعنی مطالبی است که انسان برایش هیچ سندی پیدا نکرده و می‌گوید به قلبم خطور کرد که این‌طور بگویم! در این زمینه «ماوردی» در کتاب «دلائل‌النبوه» بابی دارد به نام باب «فی حدثت النفوس من الهام العقول بنبوته» که این باب مختص به هواجس مربوط به پیغمبر اکرم(ص) است و این هواجس زیاد است و سندی برای این‌ها نمی‌توانیم پیدا کنیم.
محمدی ادامه داد: بخش دوم روایات «ارهاثات» است، یعنی آماده شدن برای مقدمه‌چینی، زمینه‌چینی و تصور و تحلیل کردن یک مطلب که این بخش از روایات یعنی ارحاثات در منابع و روایات کهن از قرن ششم به بعد دیده شده و در همین زمینه خواجه نصیر در کتاب «تجرید» مطلبی راجع به معجزات پیامبر(ص) دارد و می‌گوید «معجزاته قبل النبوه تعطی الاحارث» یعنی مسائل خارق‌العاده‌ای که راجع به زندگی قبل از بعثت پیغمبر اکرم(ص) وجود دارد، را تعبیر به ارحاث می‌کند. اما یک نکته‌ای که اینجا وجود دارد این است که چون تعریف و تعبیر دقیقی از معجزه وجود ندارد، مورخان وقتی می‌خواهند یک امر خارق‌العاده را برای پیغمبر اکرم(ص) به‌ویژه قبل از بعثت وی نقل کنند، عنوان معجزه رویش می‌گذارند و در واقع چون مورخان بین معجزه و خوارق عادات فرقی نگذاشته‌اند برای خیلی از موارد از تعبیر معجزه استفاده شده است.
وی از «هواتف» به‌عنوان سومین دسته از روایات قبل از بعثت نام برد و در تشریح این دسته از روایات افزود: هواتف به معنای ندای غیبی است، و منشأ این‌گونه روایات در تاریخ اسلام و قبل از اسلام همواره یک معضل بوده است چراکه گاهی اوقات با این علم چیزهایی گزارش شده است که کاملاً دقیق بوده است اما اینکه منشأ این علم چیست مورد بحث است. مثلاً گفته شده یک کاهنی پیدا شده که این ندا را شنیده است، مرحوم مجلسی هم در بحارالانوار در اشعاری از هواتف غیبی به‌عنوان معجزات پیغمبر اکرم(ص) نقل کرده است که این هم باز مورد اشکال است، چراکه تعریفی از معجزه ارائه نکرده است و چون تعریفی وجود ندارد موارد یاد شده را تحت عنوان معجزه آورده است. ماوردی نیز در «اعلام‌النبوه» پنج خبر راجع به هواتف دارد و از آن‌ها به عنوان معجزات قبل از بعثت اکرم(ص) یاد کرده است.
مدیر گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه چهارمین بخش از روایات قبل از بعثت پیامبر اکرم(ص) را «روایات تاریخی» نام برد و افزود: این بخش از رویات حیات اجتماعی پیغمبر اکرم(ص) را قبل از بعثت گزارش می‌کند و تکلیفشان مشخص است چراکه برای سه بخش روایات قبلی اصلاً نمی‌شود سند قید کرد، اما درباره روایات تاریخی قبل از بعثت پیغمبر اکرم(ص)، برای اولین‌بار در سیره ابن اسحاق سند نقل شده است و بسیاری از این روایات را بعدها قصه‌گویان برای مردم نقل کردهاند و دهن به دهن نقل شده و بعدها به‌عنوان گزارش‌های تاریخی زندگی پیامبر اکرم(ص) ثبت شده است.
وی در ادامه سخنان خود در این زمینه بیان کرد: اگرچه در برخی موارد ردپای «کعب‌الاحبار» هم در این روایات دیده شده است اما ابن اسحاق خمیرمایه این روایات را نقل کرده و در دیگر منابع و تراجم نیز نقل شده و اگر چه راوی‌هایش فرق می‌کند ولی روایات همان روایات است.
محمدی در ادامه به بیان نمونه‌هایی از 18 روایت نقل شده از ابن هشام در این زمینه پرداخت و از حکایت خواب ربیعه بن نص پادشاه یمن، مشهورترین معجزات زمان ولادت پیامبر اکرم(ص) از جمله خشک شدن دریاچه ساوه، خاموش شدن آتشکده‌های فارس، ساطع شدن نور هنگام تولد پیغمبر اکرم(ص) از مادرش، شکستن پل روی دجله، شورش یمن و کمک کردن ایرانی‌ها به آنان و پیروزی آنان در جنگ، ملاقات عبدالمطلب با سیف بن زییزن و بشارت ظهور یک پیامبر در حجاز و ... اشاره کرد و درباره درست یا غلط بودن این روایات گفت: درباره اینکه این روایات درست یا غلط است، این‌ها به لحاظ تاریخی قابل اثبات نیستند، البته ما منکر بشارات نیستیم، همان‌گونه که در قرآن کریم هم آمده است که انبیاء قبل از پیامبر(ص)، به ظهور وی بشارت داده‌اند، اما ما نباید بشارت‌سازی کنیم.
وی در این مورد بیان کرد: همان‌گونه که اعراب این بشارت‌ها را با یک نگاه نقل کردهاند و مورخان ایرانی این‌ها را به گونه دیگری نقل کردهاند که با نگاه اعراب در نقل متفاوت است و بعضی از این روایات با حوادث تاریخی منافات دارد و معلوم است که باید ساختگی باشد.
محمدی از روایاتی که در دوره اموی‌ها ساخته شده است، روایات مشهوری که تمامی 124 هزار پیامبر را چوپان نقل کردهاند و حدیث بلده که توسط اهل سنت نقل شده و کیفیت قصه شق صدر و شکافتن سینه پیامبر اکرم(ص) به‌عنوان نمونه‌هایی از این دست روایات ساختگی یاد کرد و افزود: برخی از روایت نقل شده در سیره ابن هشام را نمی‌توانیم باور بکنیم و این امر ناشی از تفاوت نگاه شیعه و اهل سنت به قبل از بعثت پیامبر اکرم(ص) است، چراکه اهل سنت معتقدند پیامبر اکرم قبل از بعثت «لا یعلمون» بوده و گناه می‌کرده و مشرک بوده است ولی از نگاه شیعه بر اساس روایاتی که سند درست دارند، پیامبر اکرم(ص) قبل از بعثت هم دارای یک جهان‌بینی و ایدئولوژی ویژه در روابط اجتماعی، اقتصادی و اخلاقی سالم با جامعه خود بوده و دچار خطا و لغزش نشده و امین جامعه خود بوده است. البته باید این نکته را نیز در نظر داشت که همه روایات نشأت گرفته از نگرش اهل سنت به قبل از بعثت پیغمبر اکرم(ص) دارای مشکل نیست و برخی از این روایات هم صادقانه و با نگاه به منابعی از جمله قرآن نقل شده است مثلاً همان‌گونه که در قرآن و کتاب عهدین برای سایر انبیای الهی، و حضرت مریم و حضرت عیسی(ع) معجزه نقل شده است، اهل سنت مطابق با روایات عهدین برای پیغمبر اکرم هم قائل به معجزه شده‌اند، اما بسیاری از روایات نقل شده توسط آنان محل اختلاف است.
در بخش پایانی این نشست علمی، اساتید، پژوهشگران و حاضران در نشست سؤالات و نظرات خود را پیرامون مباحث مطرح شده عنوان کردند و حجت‌الاسلام محمدی به سؤالات و شبهات مطرح شده پاسخ دادند.
همچنین، در پایان این نشست، آیت پیمان، مدیرعامل دبیرخانه دین‌پژوهان کشور نیز ضمن تشکر از محمدی، سخنران این نشست علمی، مطالبی درباره رویکرد دبیرخانه دین‌پژوهان کشور در نشست‌های علمی برگزار شده و نشست‌های آتی و همچنین، سیاست‌گذاری این دبیرخانه برای برگزاری پنجمین کنگره سراسری دین‌پژوهان و پیش‌نشست‌های این کنگره بیان کرد و خواستار مشارکت و ارائه پیشنهاد پژوهشگران و حاضران در این نشست به دبیرخانه دین‌پژوهان برای نشست‌های آتی شد.
یادآور می‌شود، علاقه‌مندان می‌توانند اطلاعات و گزارشات مربوط به فعالیت این شورا را در پایگاه اطلاع‌رسانی به نشانی www.dinpajoohan.com مشاهده کنند.
