شیوه‌های سنتی آموزش قرآن در سیرالئون/ «کارانکاز»؛ سبک آموزش در سایه محرومیت
شعب خارجی: آموزش قرآن مجید در سیرالئون علی‌رغم تمام محدودیت‌ها از جمله نبود خودکار و کاغذ، از اهمیت والایی برخوردار است؛ معمولا این آموزش بر اساس شیوه سنتی «کارانکاز» انجام می‌شود.
محمدرضا قزلسفلی، رایزن فرهنگی سابق ایران در سیرالئون که مدت 9 سال در این کشور فعالیت‌های دینی، فرهنگی، علمی و آموزشی داشت، چند ماهی است مأموریتش به اتمام رسیده و به ایران بازگشته است. عملکرد وی در زمان رایزنی فرهنگی به شکلی بود که در مراسم تودیعش ائمه جمعه و جماعات، اساتید و دانشجویان دانشگاه‌های سیرالئون اعم از مسلمان و مسیحی، فرهنگیان، نظامیان و اعضای سازمان‌های فعال زنان متأثر شدند و روزنامه‌های سیرالئون تیتر زدند: «اشک‌ها برای قزلسفلی». رسانه‌های خبری فریتاون به نقل از مقامات علمی و دینی از وی به عنوان بهترین دیپلمات ایرانی در سیرالئون یاد کردند.
وی در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از جایگاه والای قرآن مجید و اهل بیت(ع) در این کشور محروم آفریقا گفت و روش‌های آموزش قرآن در این کشور را تشریح کرد.
قزلسفلی با اشاره به جمعیت نزدیک به شش میلیون این کشور گفت: سیرالئون درغرب آفریقا واقع است؛ اکثریت جمعیت مسلمان و اقلیت مسیحی این کشور که مستضعف هستند، بیش از 153 سال مستعمره انگلیس بوده‌اند و به صلح‌آمیزترین و مسالمت‌آمیزترین ملت دنیا معروف هستند.
وی افزود: از جمعیت شش میلیونی سیرالئون، 75 درصد مسلمان مالکی مذهب و ده درصد شیعه هستند که آنان نیز در دهه‌های اخیر به تشیع گرویده‌اند. پیروان فرقه احمدیه بخشی از مسلمانان سیرالئون محسوب می‌شوند.
ایجاد فرقه احمدیه با حمایت انگلیس
رایزن سابق ایران در سیرالئون در توضیح فرقه احمدیه گفت: این فرقه با حمایت استعمار انگلستان توسط غلام احمد خان تأسیس شده است. اعتقاد به اینکه پیامبر اکرم(ص) آخرین پیامبر نبوده و غلام احمد خان هم پیامبر است، از جمله باورهای این فرقه است؛ همچنین باور به وحدت بین فرقه‌های مسلمانان، جهاد کلامی و همزیستی مسالمت‌آمیز با پیروان سایر ادیان از جمله ویژگیهای دیگر این فرقه است که مرکز آن در لندن مستقر است. البته مسلمانان سیرالئون اعتماد چندانی به این فرقه ندارند.
وی در ادامه ضمن معرفی سایر مذاهب و فرقه‌های موجود در این کشور گفت: ظرف دهه اخیر فرقه «وهابیت» که تصویری خشن از اسلام ترسیم می‌کند، نیز وارد این کشور شده است. البته آنان جایگاه خوبی میان مسلمانان سیرالئون ندارد. بخشی از مسلمانان سیرالئون تیجانی‌ها هستند که از محبان سرسخت پیامبر اکرم(ص) واهل بیت(ع) بوده و اشتراکات زیادی با مذهب حقه تشیع دارند.
نقش قبیله فولاه در تعلیم قرآن مجید در غرب آفریقا
قزلسفلی در ادامه مصاحبه خود گفت: قبائل «فولاه»، «سوسو» و «مادینگو» که 99 درصد اعضای آنها مسلمان مالکی مذهب هستند وجوه اشتراک زیادی با تشیع داشته و نقش زیادی در نشر اسلام و آموزش قرآن مجید به شیوه سنتی در سیرالئون دارند. در این میان قبیله «فولاه» نقش برجسته‌ای در آموزش و تعلیم قرآن مجید در سیرالئون دارد. کلمه فولانی معادل «آن شخص» در زبان فارسی است. اعتقاد بر این است که قبیله فولاه از ترکیب دو نژاد سیاه و سفید شکل گرفته است.
بیست درصد واژه های زبان فولانی عربی است
رایزن سابق ایران در سیرالئون ضمن معرفی قبیله فولانی گفت: فولانی‌ها نقش زیادی در تقویت اسلام در و تعلیم قرآن مجید در غرب آفریقا به‌ویژه در گینه کوناکری و سیرالئون داشته اند. بیست درصد واژه های زبان فولانی عربی و یا ریشه عربی دارند. کلماتی مانند زمان، الله، ساعت، دفتر، ستر، طمع، وقت، البرکت، کامل، کافر و دنیا که عربی هستند در زبان فولانی استفاده می‌شوند.
حافظ یا معلم قرآن در فرودگاه شهر فریتاون بازرسی بدنی نمی‌شود
قزلسفلی با اشاره به اهمیت قرآن مجید در سیرالئون گفت: از مهم‌ترین ویژگیهای مسلمانان این کشور اهتمام به قرآن مجید و یادگیری آن از دوران طفولیت است. از این روی معلمان، قاریان و حافظان قرآن مجید در بین مردم سیرالئون مقام و جایگاه ویژه‌ای دارند. به طوری که در آئین‌های ازدواج، زنان و دختران جوان ترجیح می‌دهند تا با افراد مرتبط با علوم قرآنی ازدواج کنند. حتی در فرودگاه شهر فریتاون اگر مسافر حافظ یا معلم قرآن است مورد بازرسی بدنی قرار نمی‌گیرد.
القاب حضرت فاطمه(س)؛ شایع‌ترین نام در بین زنان
قزلسفلی در خصوص عشق مسلمانان سیرالئون به اهل بیت(ع) گفت: از جمله نشانه‌های علاقه‌مندی و عشق مسلمانان سیرالئون به اهل‌بیت(ع) این است که والدین اسامی کودکان خود را که در ماه مبارک رمضان به دنیا می‌آیند «علی رمضان» برای پسر و «فاطمه رمضان» برای دختر می‌نامند.
وی در ادامه افزود: کودکانی که در اعیاد فطر و قربان به دنیا می‌آیند «علی جولده» برای پسر و «فاطمه یا بینتو جولده» برای دختر می‌نامند. کودکان دوقولو پسر را «الحسن و الحسین» و کودکان دو قولوی دختر را «حسنة و حسینة» می‌نامند. به طور کلی می‌توان گفت، اسامی محمد، علی و فاطمه در این کشور بسیار رواج دارد. همچنین علی‌رغم شیطنت‌های عوامل وهابیت به بهانه دفاع از اهل سنت همچنان فاطمه، فاطو، فاطماتا، فاطی، بنتو، بتول، زهرا، عذرا، صفیه، سلیمه، حسینتا و حسنتا که هریک اشاره ای به نام مبارک و القاب حضرت فاطمه (س) هستند شایع ترین و فراوان ترین نام برای زنان سیرالئون هستند.
«کارانتاز»؛ شیوه سنتی آموزش قرآن در سیرالئون
رایزن سابق ایران در سیرالئون درخصوص روش آموزش قرآن در سیرالئون گفت: به دلیل ضعف امکانات جدید، شیوه‌های آموزش قرآن در این کشور هنوز به صورت سنتی که اصطلاحا «کارانتاز» نامیده می‌شود انجام می‌شود. در شیوه آموزش سنتی کارانتاز که در آن دفتر و قلم به کار نمی‌رود، متن قرآن مجید روی لوح و تخته چوبی که «الوان» نامیده می‌شود با جوهری تهیه شده از برگ‌های درختان محصوصی نوشته و با ماده خاصی پاک می‌شود.
آیه‌ای که کف دست قرآنآموز نوشته می‌شود
وی در ادامه افزود: برای ورود و ثبت نام در کلاس‌های آموزشی ستی کارانتاز قرآن مجید تشریفاتی انجام می‌شود بدین ترتیب که قرآنآموز وقتی برای ثبت نام مراجعه می‌کند انواع غذا مثل برنج پخته، عسل و گوشت با خود می‌برد که به معلم هدیه می‌شود. در اولین جلسه کلاس، معلم قرآن نخست در کف دست راست قرآن آموز آیه «سَنُقْرئک فَلَا تَنسَى» (آیه 6 سوره اعلی) می‌نویسد. سپس مقداری عسل روی همان آیه در کف دست قرآنآموز مالیده می‌شود تا آن را سه مرتبه بمکد. اعتقاد بر این است که کتابت این آیه بر کف دست راست قرآنآموز باعث تقویت حافظه کودک شده و نوعی تلقین ذهنی است که وی هیچ وقت آیات قرآن را فراموش نکند.
مراحل کارانکاز
رایزن سابق ایران در سیرالئون در ادامه به تشریح شیوه آموزشی کارانکاز و مراحل آن پرداخت.
مرحله اول بای مفتوح
وی در توضیح مرحله اول اظهار کرد: در این مرحله حروف الفبا به صورت کلمه روی لوح نوشته می‌شود. با این تفاوت که حروف عربی در مواردی به همان صورت عربی تلفظ نمی‌شود؛ به عنوان مثال «م» در زبان فولاه «میم پیچو» به معنای «میم دم بلند» تلفظ می‌شود. حرف «الف» که در عربی به الف مقصوره تعریف شده مانند کلمه سفلی در آموزش به روش فولانی به «الف یوطو» به معنای الفی که آویزان است تلفظ و آموزش داده می‌شود.
قزلسفلی تصریح کرد: تقریبا پنج درصد حروف عربی در زبان فولانی به طور متفاوت با عربی تلفظ می‌شوند. در این مرحله قرآنآموز حروف عربی را از سوره «فاتحه» تا سوره «اعلی» بدون در نظر گرفتن حرکات آموزش می‌بیند. قرآنآموز در صورت عدم موفقیت مجددا این مرحله را باید آموزش ببیند.
مرحله دوم سیگی
قزلسفلی در خصوص مرحله دوم یادآور شد: این مرحله را در زبان فولانی «سیگی» به معنای تلفظ حروف صدادار با کلمات می‌گویند. قرآنآموز در این مرحله فقط با حرکات و حروف صدادار آشنا می‌شود. تلفظ حروف صدادار در زبان فولانی به همان صورت عربی تلفظ می‌شود. اما اسم حروف صدادار در این زبان با آنچه که در عربی تلفظ می‌شود متفاوت است؛ به عنوان مثال ضمه را در زبان فولانی «تورال» به معنای چیزی که پیچ خورده، می‌خوانند. فتحه را «پچال دو» و کسره را «پچال لی»، ساکن را «کورال» به معنای دایره و تشدید را «شدّل» می‌خوانند. در این مرحله نیز قرآنآموز سوره‌های «فاتحه» تا «اعلی» را آموزش دیده و در صورت موفقیت وارد مرحله بعدی می‌شود.
فینده توره؛ قرائت قرآن به روش «ورش»
وی در توضیح مرحله سوم افزود: این مرحله به نام «فینده توره» به معنای «کامل قرائت‌کردن» می‌نامند. در این مرحله قرآنآموز قرائت قرآن مجید را به روش «ورش» آموزش می‌بیند. طریق ورش، روشی است که از آن جهت تعلیم قرائت به قرآن‌آموزان و همچنین تمرین برای فراگیری و اداء کامل قواعد تجویدی، استفاده می‌شود. ویژگی مشهود قرائت ورش، قرائت به تحقیق، تاکید بر اماله و سپس مد طویل است. در این روش حرف «قاف» با یک نقطه، حرف «ف» با قرار دادن نقطه در زیر آن به قرآنآموز تعلیم داده می‌شود.
چرنور؛ فردی که تمام مراحل آموزش قرآن را گذرانده باشد
قزلسفلی در ادامه تأکید کرد: در این مرحله قرآنآموز بعد از موفقیت در مراحل قبلی باید قرآن مجید را در حضور استاد، سه دور کامل بدون اشتباه قرائت کند و در صورت قبولی به مرحله ترجمه می‌رسد و آنگاه اجازه‌خواندن کتاب‌های فقهی و تاریخی مذهب مالکی را به‌دست خواهد آورد. قرآنآموز بعد از گذراندن همه این مراحل به دریافت عنوان «چرنور» نائل می‌شود و اجازه تاسیس مکتب‌خانه و آموزش به قرآن‌آموزان را خواهد داشت.
قدرت و نفوذ بالای چرنور در جامعه
وی در توضیح مقام چرنور افزود: در زبان فولاه به کسی که مراحل کامل آموزش قرآن مجید را گذرانده و توانائی تعلیم و تربیت قرآن‌آموزان را دارد و در جامعه مورد احترام دینی و اجتماعی بوده و به وی «چرنور» گفته می‌شود.
رایزن فرهنگی سابق ایران در سیرالئون در معرفی بیشتر جایگاه چرنور در جامعه گفت: چرنور کارهای عقد و ازدواج و رفع اختلافات اجتماعی را نیز انجام می‌دهد و از قدرت و نفوذ بالایی در جامعه برخوردار است.
آموزش قرآن در مناطق روستایی
وی در خصوص اهمیت فراگیری قرآن در این کشور افزود: قران‌آموزان در بخش وسیعی از مناطق روستایی که با نبود برق و کمبود مدرسه مواجه هستند برای یادگیری قرآن بعد از نماز مغرب وعشا در محلی گردهم می‌آیند و آتشی که هیزم آن را خود تهیه نموده‌اند، روشن می‌کنند تا از نور آن برای آموزش قرآن استفاده شود. هر قران‌آموز باید با خودش هیزم برای روشن کردن آتش تهیه کرده باشد.
قزلسفلی تصریح کرد: هیچ‌کس حق ندارد از این آتش برای امور دیگر از جمله پخت و پز استفاده کند و حتی خاکستر این آتش مقدس بوده. آنان اعتقاد دارند این آتش فقط برای روشنایی آموزش قرآن است و خاکستر آن نیز نباید در امور پست مورد استفاده قرار گرفته و یا در اماکن کثیف ریخته شود. در پایان حلقه آموزش قرآن مجید خاکستر به جا مانده باید یک جای تمیز مانند رودخانه یا زمین‌های کشاورزی ریخته و یا دور از دسترس افراد ناپاک و فضولات قرار گیرد.
تقویت مترجمین بومی و محلی
رایزن سابق ایران در سیرالئون در خصوص ترجمه‌های قرآن در این کشور گفت: به نظر بنده ترجمه‌های قرآنی که از زبان انگلیسی برگردان شده است رسا و گویا نیست. در سیرالئون قرآن به زبان «مدینگو»، «سوسو» و «فولا» ترجمه شده است. معتقدم باید مترجمین محلی و بومی در منطقه تقویت شوند تا بتوانند خودشان ترجمه‌های خوبی انجام دهند. باید این نهضت ترجمه به وجود بیاید.
مساجد سیرالئون محل آموزش قرآن مجید
قزلسفلی درخصوص مساجد سیرالئون گفت: نزدیک به دویست و پنجاه مسجد بزرگ و کوچک در این کشور وجود دارد که بیش از پنجاه مورد از آنها به شیعیان متعلق است. در همه مساجد سیرالئون بخشی به آموزش قرآن به شیوه کارانتاز اختصاص داده شده است.
وی افزود: مساجد در سیرالئون مستقل از امور دولتی بوده و امامان جمعه و جماعات درآمد مالی ندارند. بعضی از امام‌ها دارای مشاغل کم‌درآمد و در شهرستان‌ها کشاورز و یا دامدار بوده و منبع درآمد درصد قابل توجهی از آنها کمک‌های مردمی است. هر امام جمعه و جماعت که مسن‌تر است پنج نایب جوان‌تر دارد که عمدتا نایبان به نوبت نمازها را اقامه کرده و امام کل تنها نمازهای جمعه را اقامه می‌کند.
قزلسفلی در ادامه یادآور شد: ظرف 9 سال گذشته رسما عضو و نائب مساجد مختلف سیرالئون بوده و به عنوان امام جمعه میهمان و سیار امامت جمعه‌ها را به عهده داشته است.
رایزن فرهنگی سابق ایران در سیرالئون افزود: در این کشور مساجدی وجود دارد که بدنه آنها از حلب است که در محل به آنها (Pan Body Mosque) می‌گویند. خود مردم این مساجد را ساخته‌اند و این مسئله نشان از علاقه مردم به مسجاد دارد؛ به طور کلی مساجد جایگاه خوبی در بین مردم دارد؛ شلوغ‌ترین مسجد، مسجد مرکزی شیعیان فریتاون است که با کمک ایران ساخته شده است و خلوت‌ترین مساجد متعلق به احمدیه است.
وی درخصوص حضور مردم در مساجد گفت: در سیرالئون سنت خوبی هست که بین نماز مغرب و عشا ترجمه و تفسیر شفاهی قرآن توسط امام جماعت انجام می‌شود و این امر به طور مستمر هر روز برگزار می‌شود. این نوع جلسات بسیار مفید است، زیرا مردم سؤالات خود را می‌پرسند و پاسخ مناسب را دریافت می‌کنند. برنامه ختم قرآن مجید بعد از اقامه نماز جمعه طی مراسم ویژه از جمله سنت‌های حسنه مساجد سیرالئون است.
مساجد محل رجوع در بسیاری از امور
قزلسفلی ضمن معرفی فعالیت‌های مساجد این کشور افزود: همچنین، تمام مساجد دارای مکتب‌خانه ای برای آموزش قرآن مجید به شیوه «کارانتاز» است. برخی از این مساجد به دلیل کمبود مدرسه در این کشور به آموزش دروس رسمی دولتی نیز می‌پردازند، همچنین مراسم ازدواج، طلاق و رفع اختلافات هم در مساجد انجام می‌شود. همه مساجد یک اتاق غسال‌خانه دارند و فرد متوفی در همان جا غسل و کفن می‌شود.
بی‌اثر بودن تلاش‌های وهابیت در مساجد سیرالئون
قزلسفلی با اشاره به خطر وهابیت در جهان اسلام گفت: خوشبختانه در سیرالئون وهابیت علی رغم حضور و تلاش فراوان در قالب «اهل سنت و جماعت» نمی‌تواند نفوذ چندانی داشته باشد. با توجه به ایجاد اختلاف و شبهه‌افکنی وهابیت، تیجانی‌ها و مالکی مذهبان این کشور که اعتقادات مشترکی با شیعیان دارند اولین کسانی هستند که در مقابل وهابیت عکس‌العمل نشان می‌دهند.
رایزن سابق ایران در سیرالئون افزود: به عنوان نمونه چند سال قبل رادیو وهابیت به شخصیت حضرت فاطمه زهرا(س) اهانت کرد. پیش از همه تیجانی‌ها به این ماجرا عکس‌العمل نشان دادند که از ان به بعد وهابیت این کار را تکرار نکردند.
وی با بیان اینکه امروزه وهابیت بزرگ‌ترین چالش در برابر همه مسلمانان هستند، تأکید کرد: لازم است رایزنان و نمایندگان فرهنگی جمهوری اسلامی ایران قبل از عزیمت به محل مأموریت، ضمن آشنائی کامل با تفاسیر قرآن مجید و فرهنگ و معارف اهل بیت(ع) جهت مقابله با شبهات ارائه شده توسط عوامل مزدور وهابیت و داشتن پاسخ‌های مناسب به آنها در یک دوره کامل «وهابیت‌شناسی» شرکت کرده باشند.
تلاش‌های رایزنی فرهنگی در مسیر مکتب قرآن و اهل بیت(ع)
قزلسفلی ضمن تشریح فعالیت‌هایی که دوران مأموریتش انجام داده گفت: به برکت فرهنگ و معارف اسلام ناب محمدی(ص) و اهل بیت(ع) نشانه‌های بیداری اسلامی، بصیرت و شناخت نقشه‌ها و توطئه‌های استعمار نو کاملا هویدا بوده و مسلمانان این کشور تنها راه نجات خود را بازگشت به قرآن مجید و فرهنگ انسان‌ساز اهل بیت(ع) می‌دانند. ورود رسمی چندین واحد درسی مربوط به شناخت اسلام و قرآن مجید، ساختار نظام جمهوری اسلامی ایران، اسلام و جهانی‌شدن و مقدمه‌ای بر اسلام ظرف سال‌های اخیر به دانشگاه یکصد و نودساله «فورابه» شاهد مثال این ادعا است.
وی در ادامه افزود: تا ده سال پیش دانشجویان دانشگاه قدیمی «فورابه» که تحت حمایت انگلستان اداره می‌شده است فقط با آئین‌ها و تاریخ مسیحیت و یهودیت آشنا می‌شدند لیکن ظرف یک دهه گذشته برای اولین‌بار در تاریخ دانشگاه‌های سیرالئون یک ماده درسی سه واحدی تحت عنوان «مقدمه‌ای بر اسلام» برای دانشجویان سال دوم دانشکده فلسفه و مطالعات ادیان الهی دانشگاه فورابه رسما تصویب شد. این ماده درسی ظرف نیم ترم اول سال تحصیلی 92-93 تدریس شد.
رایزن سابق ایران در سیرالئون در توضیح این دروس اسلامی گفت: این واحد درسی تحت عناوین، مقدمه‌ای بر اسلام، اسلام‌شناسی و تطبیق ادیان شامل کلیاتی از اسلام و شرایع آن، اسلام جامع‌ترین و کامل‌ترین دین الهی، عقاید، خداشناسی، راه‌های شناخت اسلام، نگاهی به قرآن مجید، شناخت پیامبر اکرم(ص)، جایگاه امامت در اسلام و... بود. این دروس برای اولین‌بار در تاریخ یکصد و نود و پنج ساله دانشگاه فورابه ارائه شد که بنده خودم تدریس آن را بر عهده داشتم.
* محمد پارسائیان
