قرآن روهینگیا؛ ترجمه‌ای برای احیای زبان اقلیتی سرکوب‌شده
پروژه ترجمه قرآن به زبان روهینگیایی، در شرایطی که مسلمانان روهینگیا چندین دهه است هدف آزار و آوارگی از سرزمین خود هستند، با هدف جبران کمبود شناخت در مورد اسلام و مبارزه با سرکوب زبان روهینگیا انجام شده است.
به گزارش ایکنا، روهینگیا یک گروه قومی ـ زبانی هند و آریایی عمدتاً مسلمان هستند که در ایالت راخین در غرب میانمار زندگی می‌کنند. برآورد می‌شود پیش از نسل‌کشی در سال 2017، که بیش از 740،000 نفر از آنان به بنگلادش فرار کردند، 1.4 میلیون روهینگیایی در میانمار زندگی می‌کردند.
قبل از سال ۱۹۸۹، این ایالت با نام آراکان شناخته می‌شد، نام تاریخی منطقه‌ای که در امتداد ساحل شمال شرقی خلیج بنگال امتداد دارد و شامل بنگلادش امروزی نیز می‌شود. شورای نظامی که در سال ۱۹۸۸ به قدرت رسید، به عنوان بخشی از تلاش خود برای جدا کردن میانمار از همسایه با اکثریت مسلمان خود، نام این استان را تغییر داد و عمداً نام یک گروه قومی عمدتاً بودایی، یعنی راخین را برگزید. این بخشی از یک پروژه نژادپرستانه ملت‌سازی و گامی دیگر در تاریخ طولانی تلاش‌ها برای حذف قوم روهینگیا از تاریخ و جامعه میانمار بود.
تلاش هدفمند برای حذف قوم روهینگیا
از زمان به قدرت رسیدن اولین شورای نظامی در سال ۱۹۶۲، روهینگیا به‌طور سیستماتیک از حقوق مدنی و سیاسی محروم شده‌اند، به این بهانه اینکه آنها واقعاً برمه‌ای نیستند، بلکه شهروندان بنگلادشی و مهاجران غیرقانونی به میانمار هستند. آنها از کمبود آموزش، زیرساخت‌ها، مراقبت‌های بهداشتی و توسعه اقتصادی رنج برده‌اند که همه اینها عمداً از آنها دریغ شده است. اولین موج آزار و اذیت خشونت‌آمیز، موجب شد صدها هزار نفر در سال ۱۹۷۸ به بنگلادش پناه ببرند که اکثر آنها بعداً پس از توافق بازگشت به وطن که توسط سازمان ملل متحد منعقد شد، اجازه بازگشت یافتند.
با این حال، در سال ۱۹۸۲، قانون ملیت برمه، شهروندی را فقط به آن دسته از «نژادهای ملی» که به صراحت در این لایحه ذکر شده بودند، محدود کرد که شامل روهینگیا نمی‌شد و آنها را بی‌وطن می‌کرد. خشونت‌های بیشتر دولتی علیه روهینگیا در سال‌های ۱۹۹۱-۱۹۹۲ و در نهایت، در بزرگترین و سیستماتیک‌ترین تلاش برای ریشه‌کن کردن ساکنان مسلمان میانمار، از سال ۲۰۱۲ به بعد رخ داد که در «بحران روهینگیا» در سال ۲۰۱۵ به اوج خود رسید. این کمپین هماهنگ علیه روهینگیا توسط دفتر کمیساریای عالی حقوق بشر سازمان ملل متحد به عنوان «نسل‌کشی» و «جنایت علیه بشریت» طبقه‌بندی شد.
برخی از دانشگاهیان، تحلیلگران و چهره‌های سیاسی، از جمله اسقف دزموند توتو، برنده جایزه نوبل و فعال ضد آپارتاید آفریقای جنوبی، شرایطی که روهینگیایی‌ها در میانمار با آن مواجه هستن را با آپارتاید مقایسه کرده‌اند. آخرین آوارگی گسترده روهینگیا در سال 2017، دادگاه کیفری بین‌المللی را بر آن داشت تا در مورد جنایات علیه بشریت تحقیق و دیوان بین‌المللی دادگستری به این پرونده با عنوان نسل‌کشی رسیدگی کند.
تدوین خط استاندارد روهینگیایی
زبان روهینگیا با بنگالی چیتاگونیایی که در شرق بنگلادش صحبت می‌شود، ارتباط نزدیکی دارد و با بنگالی استاندارد ارتباط دورتری دارد. از آنجایی که روهینگیا عمدتاً یک جامعه روستایی با روابط اجتماعی پایین است، زبان آنها بیشتر به صورت گفتاری استفاده می‌شود تا نوشتاری. در طول دوره استعمار، ارتباطات نوشتاری معمولاً به زبان انگلیسی یا اردو و از زمان استقلال، به زبان برمه‌ای انجام می‌شد.
هنگامی که زبان روهینگیایی نوشته می‌شد، از انواع غیراستاندارد خط فارسی ـ عربی استفاده می‌شد و این همان خطی بود که در سال ۱۹۷۵، اولین تلاش برای پیشنهاد املای استاندارد روهینگیا بر اساس آن انجام شد. در سال ۱۹۸۵، یک محقق و معلم اسلامی روهینگیا به نام محمد حنیف، خطی مستقل، تا حدودی الهام گرفته از عربی، به نام خط روهینگیای حنیفی را ایجاد کرد. در تحولی دیگر، در سال ۱۹۹۹، اقتباسی از خط لاتین که به‌طور خاص برای نوشتن روهینگیا در نظر گرفته شده بود، پیشنهاد شد.
اضافه شدن خط حنیفی به استاندارد یونی‌کد در سال ۲۰۱۸، نقطه عطف بزرگی برای آن دسته از روهینگیایی‌هایی بود که علیه حذف فرهنگ خود مبارزه می‌کردند. از سال ۲۰۱۹، یک صفحه‌کلید مجازی برای خط حنیفی نیز وجود دارد و گوگل یک فونت روهینگیا را ایجاد کرده است. شایان ذکر است که خط حنیفی تنها به این دلیل به وجود آمد که حنیف هنگام توسعه آن در بنگلادش زندگی می‌کرد، زیرا استفاده کتبی از زبان روهینگیا در میانمار ممنوع است. حنیف با مشاهده این تلاش برای حذف زبان روهینگیا، مصمم به مبارزه با آن بود.
او گفته است: اگر مردمی زبان نوشتاری خود را نداشته باشند، راحت‌تر می‌توان گفت که شما به عنوان یک گروه قومی وجود ندارید و سرکوب آنها آسان‌تر است.
این واقعیت که اکثر روهینگیایی‌های ساکن میانمار و همچنین کسانی که در اردوگاه‌های پناهندگان در شرایط نامساعد زندگی می‌کنند، از آموزش رسمی محروم هستند، به این معنی است که بسیاری به جای آن به آموزش ابتدایی اصول اسلامی روی می‌آورند. با این حال، تعداد کمی از روهینگیایی‌ها از دانش دینی اولیه دینی فراتر می‌روند و یک سنت علمی پالایش‌شده هرگز فرصتی برای ظهور نداشته است. در چنین جامعه‌ای نقشی که ترجمه‌های قرآن می‌توانند در حفظ فرهنگ‌های در معرض خطر ایفا کنند اهمیت مضاعفی دارد.
پروژه ترجمه قرآن برای قوم روهینگیا
در چنین شرایطی پروژه تولید ترجمه قرآن روهینگیا با هدف جبران کمبود شناخت در مورد اسلام و مقابله با سرکوب زبان روهینگیا انجام شده است. این پروژه توسط قطب شاه، یک روهینگیایی که در حال تحصیل در مقطع دکترا در رشته ادیان تطبیقی در دانشگاه بین‌المللی اسلامی مالزی است، آغاز شده است. او با کتابفروشی دکوه کرنر (Dakwah Corner Bookstore)، یک ناشر مبلغ مذهبی مستقر در پتالینگ جایا، حومه کوالالامپور که در زمینه معارف اسلامی به زبان انگلیسی تخصص دارد، همکاری کرد. از آنجایی که زبان روهینگیا به ندرت به صورت کتبی استفاده شده است و در نتیجه تعداد کمی از روهینگیایی‌ها خواندن آن را، صرف نظر از نوع خط، آموخته‌اند، این تیم تصمیم به انجام یک اقدام غیرمعمول گرفت که ابتدا ارائه ترجمه شفاهی قرآن به زبان روهینگیایی قبل از شروع تولید ترجمه کتبی بود.
بنابراین تیم ترجمه با تولید مطالب صوتی و تصویری شروع کرد. در انجام این کار، آنها از تعدادی از تفاسیر قرآن و ترجمه‌های انگلیسی، اردو، بنگالی و برمه‌ای منتشر شده توسط مجمع ملک فهد در مدینه استفاده کردند. کتابفروشی دکوه کرنر شعبه‌ای در مکه دارد که در انتخاب این منابع منعکس شده است.
کار بر روی ترجمه شفاهی قرآن از اوایل سال ۲۰۲۱ آغاز شد و در اوت ۲۰۲۳ به پایان رسید. کاربران می‌توانند از بین فایل‌های صوتی و تصویری حرفه‌ای که تلاوت قرآن عربی را با ترجمه شفاهی روهینگیا ترکیب می‌کنند، انتخاب کنند. تیم پروژه از تلاوت محمد ایوب، عالم دینی استفاده کرد که در مکه از والدین پناهنده روهینگیا متولد شد و بعداً امام مسجد النبی در مدینه شد. بنابراین، آنها حتی در تلاوت نیز قصد داشتند ارتباطی با جامعه روهینگیا ایجاد کنند. ترجمه توسط قطب شاه خوانده می‌شود که مترجم اصلی نیز بود. فایل‌های صوتی و تصویری در برنامه قرآن روهینگیا که برای iOS و اندروید ساخته شده است و همچنین در وب‌سایت پروژه (https://rohingyaquran.com)، یوتیوب و رسانه‌های اجتماعی مختلف موجود است.
ترجمه قرآن، راهی برای احیای زبان روهینگیایی
بر اساس ترجمه شفاهی، در حال حاضر یک نسخه کتبی به خط حنیفی در حال تولید است که تاکنون پنج سوره اول را پوشش داده است. تیم ترجمه اشاره کرده‌اند که در اجرای این پروژه با چالش‌های متعددی روبه‌رو بوده‌اند که اولین آنها تاریخ ظلم به زبان روهینگیا است. آنها نوشته‌اند: اگرچه سیستم نوشتاری در اواخر دهه 70 میلادی تکامل یافت، اما محبوبیت آن به دلیل قرار گرفتن گویشوران آن در معرض یک نسل‌کشی سیستماتیک متوقف شد. از این رو هیچ ادبیات یا آثار فکری به این زبان وجود ندارد تا اینکه تقریباً به یک زبان نیمه‌جان تبدیل شده است. استفاده از این زبان فقط برای نیازهای زندگی روزمره آنهاست. نوشتن در سرزمین مادری آنها ممنوع بوده و کسانی که در غربت بودند نیز برای زنده ماندن تلاش می‌کردند و تحت تأثیر زبان‌های محلی قرار گرفتند. بسیاری از اصطلاحات ناپدید شدند، در حالی که بسیاری دیگر با اصطلاحات زبان‌های دیگر جایگزین شدند.
ترجمه قرآن به این زبان مقصد شاید اولین تلاش برای ترجمه چنین متنی به زبان روهینگیا بود. این مشکل شامل سه جنبه است: ترجمه کلمات، جملات و فصاحت. در این راستا، با چندین نفر با تخصص زبانی، فرهنگی، جغرافیایی و مذهبی مشورت می‌شود. گاهی اوقات، برای ترجمه برخی کلمات خاص، چندین کلمه، یک عبارت یا حتی یک جمله مورد نیاز است. کار سختی بود اما در نهایت موفقیت‌آمیز بود. فقط بیشتر از زمان مورد انتظار طول کشید.
این ترجمه، توضیحی و شامل الحاقات تفسیری است، هم به دلایل زبانی ذکر شده در بالا و هم به دلیل رویکرد جزمی تیم ترجمه به ترجمه قرآن. آنها انرژی زیادی را صرف توسعه زیرساخت‌های فنی مورد نیاز برای حروفچینی ترجمه قرآن روهینگیا، مانند طرح‌بندی صفحه کلید و طراحی فونت کرده‌اند. کتابفروشی دکوه کرنر در حال حاضر در حال جمع‌آوری کمک‌های مالی برای تکمیل پروژه و هدف این است که 2000 نسخه از آن چاپ و در مالزی، بنگلادش و عربستان سعودی توزیع شود. تولید چنین تیراژ محدودی، نمونه‌ای از چالش ترجمه قرآن به زبان‌هایی است که عمدتاً به صورت شفاهی استفاده می‌شوند و این امر تصمیم تیم پروژه برای تولید فایل‌های صوتی و تصویری حرفه‌ای را نوآورانه‌تر و مهم‌تر می‌کند.
در جوامع حاشیه‌نشین با اکثریت مسلمان مانند روهینگیا، پتانسیل ایجاد همزیستی بین پروژه‌های زبانی، کمپین‌های حفظ فرهنگ و تلاش برای تبلیغ و آموزش اسلام وجود دارد. پروژه قرآن روهینگیا تنها جدیدترین نمونه از این موارد است، اما به دلیل دقت و حرفه‌ای‌گری که در انجام آن به کار گرفته شده است، مطمئناً یکی از چشمگیرترین آنهاست. استفاده از فناوری به‌روز در آن نه تنها به توزیع خود ترجمه قرآن کمک می‌کند، بلکه به توسعه و استانداردسازی زبان روهینگیا نیز کمک می‌کند.این نمونه‌ای عالی از این است که چگونه روند فعلی ترجمه قرآن به تعداد فزاینده‌ای از زبان‌ها، نقش مهمی در حفظ تنوع زبانی جهان ایفا می‌کند.
