ندیدن سیمای سیدالشهداء(ع) در آینه وحی؛ ریشه شکل‌گیری عاشورا
کانون خبرنگاران نبأ: بی‌توجهی به آیات قرآن ریشه بسیاری از مشکلات مسلمانان است؛ اگر مسلمانان چهره امام حسین(ع) در آیات قرآن را می‌دیدند و یا حداقل به مبنای دو آیه ۵۹ سوره نساء و ۲۳ شوری پایبند بودند، هیچ‌گاه زمینه عاشورا و شهادت امام حسین(ع) پدید نمی‌آمد.
به گزارش کانون خبرنگاران نبأ وابسته به خبرگزاری ایکنا، قرآن کریم کتابی همیشه زنده و ماندگار است که آیات الهی و کلام وحیانی و مفاهیم والا و ارزشمند آن همواره در طول تاریخ اسلام و در رخدادهای اقوام و اعصار مختلف جاری و قابل انطباق است؛ واقعه بی‌نظیر عاشورا با آن که سال‌ها پس از نزول وحی رخ داده است، حقایق و اشارات بسیاری از قرآن را در آیینه آن می‌توانیم ببینیم. اگر عاشورا با تمام ابعاد و وقایعش بررسی کنیم در می‌یابیم که عاشورا زمینه‌ای برای تجلی معارف بلند قرآن و تبیین عینی اسلام ناب محمدی است.
مشعل فروزان هدایت حسینی
رسول اکرم(ص) بارها به همراهی دو ثقل قرآن و عترت اشاره و فرمودند: «فإِنَّهُما لَنْ یفْتَرِقا حَتّی یرِدَا عَلَیّ الْحَوضَ؛ این دو از یکدیگر هیچ گاه جدا نمی‌شوند تا اینکه در بهشت بر من وارد شوند»؛ لذا در سرتاسر معارف و در ژرفای اشارات و تنبیهات آن، می‌توان سیمای اهل بیت(ع) را دید و با کاوش در گفتار و سیره نظری و عملی خاندان وحی(ع) می‌توان نمود عینی محتوا و مفهوم آیات قرآن را شهود کرد. در این میان نور به مشیت الهی، مشعل هدایت حسین بن علی(ع) فروزان‌تر و آتش عشق او پر‌نفوذتر و جان‌گدازتر است؛ زیرا که اراده حق بر آن است که حسین(ع) چراغ هدایت و کشتی نجات بشریت از آغاز تا ابد باشد. از این سو در جای جای قرآن می‌توان به سیدالشهداء(ع)، یاران، نهضت قرآنی و دشمنانش اشاراتی تاویل‌پذیر داشت.
دوری از قرآن؛ ریشه شکل‌گیری قیام عاشورا
حجت‌الاسلام والمسلمین علی‌اکبر بابایی، دانشیار گروه قرآن‌پژوهی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در گفت‌وگو با خبرنگار نبأ این باره می‌گوید: قرآن در آیه‌ای صراحتا و مستقیما به واقعه عاشورا اشاره نفرموده است و نمی‌توان گفت که این آیه با صراحت درباره عاشورا بیان شده، اما آنچه می‌شود در این باره بیان کرد اینکه در قرآن کریم به جایگاه امامت و همچنین امامت حضرت اباعبدالله حسین(ع) تصریح و اشاره شده است. اگر مؤمنین و مسلمین به این آیات آگاهی داشتند و بدان پایبند بودند، واقعه خونین عاشورا اتفاق نمی‌افتاد؛ می‌شود گفت که تخلف از این آیات کریمه و از دستوراتی که خداوند منان در این آیات فرموده‌اند، موجب شهادت اباعبدالله الحسین(ع) و حادثه جانگداز کربلا شد که در طول تاریخ اسلام، تمام مسلمانان را عزادار کرده است.
این پژوهشگر قرآنی با استناد به آیاتی از قرآن کریم می افزاید: از جمله این آیات آیه شریفه «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ أَطِیعُواْ اللّهَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِی الأَمْرِ مِنکُمْ؛ از خدا اطاعت کنید و از رسول و اوالامر خویش فرمان برید»(نساء/59) که البته «أُوْلِی الأَمْرِ» در اینجا نیاز به تفسیر دارد که چه کسانی هستند و در عصر پیامبر(ص) از خود آن حضرت پرسیده‌اند که منظور از این کلام چیست که خداوند به اطاعت از آنها امر داده است؟ پیامبر اکرم(ص) طبق روایتی که جابر نقل کرده است فرمودند که این اوالامر علی است و فرزندانش حسن و حسین و 9 امام دیگری که بعد از امام حسین(ع) بودند. در آن روایتی که نقل شده حتی به غیبت حضرت مهدی(عج) نیز اشاره شده است. اگر این آیه کریمه با این تفسیری که از پیغمبر خدا(ص) وجود دارد، مورد توجه مسلمانان قرار می‌گرفت، این حادثه ناگوار کربلا پدید نمی‌آمد.
آیه مودت
بابایی توجه به آیات قرآن را تنها راه پیشگیری از وقوع حادثه کربلا می‌داند و با اشاره به آیه دیگری تصریح می‌کند: این یکی از آیات قرآن است که می‌تواند به نحوی در ارتباط با واقعه عاشورا باشد. و یکی دیگر از آیات آیه «قُل لا أَسئَلُکُم عَلَیهِ أَجراً إِلاَّ المَوَدَّةَ فِی القُربى»(شوری آیه 23) است که در آن آیه هم خداوند متعال به پیامبر عظیم الشان می‌فرماید: «(ای پیامبر!) بگو من هیچ پاداشى از شما بر رسالتم درخواست نمى‌کنم جز دوست داشتن اهل بیتم(ع)». هم در کتب اهل سنت آمده و هم در کتاب‌های شیعی که روایت شده است که بعد از نزول این آیه از پیامبر (ص) سوال کردند که یا رسول الله(ص) منظور از خویشان نزدیک که شما به دستور خدای متعال فرمودید که مودت با آنها را می‌خواهم چه کسانی هستند و پیغمبر اکرم(ص) فرمودند: «علی(ع) و فاطمه(س) و حسن(ع) و حسین(ع)». اگر مسلمانان آن عصر به آین آیات توجه می‌کردند همین کافی بود که مانع از این بشود که به روی فرزند رسول خدا(ص) شمشیر بکشند.
وی ادامه می دهد: البته این آیات در جای خود تبیین شده است و من در مقاله‌ای توضیح داده‌ام که این دوستی و مودتی را هم که پیامبر اکرم(ص) به فرمان خداوند متعال از مردم می‌خواهند نه به خاطر این که بخواهند خویشان خود را مورد توجه و محبت مردم قرار بگیرند بلکه این راهی برای هدایت مردم بود که اگر مردم به مودت اهل بیت پیامبر(ص) پایبند باشند، هدایت و سعادت آنها تضمین می‌شود. اما متأسفانه مسلمانان آن زمان به این آیات توجه نکردند و نتیجه آن این واقعه عاشورا شد.
جریان زنده معارف قرآن در تاریخ
بابایی همچنین با اشاره به محتوای عام آیات قران خاطرنشان می‌کند: مفاد آیات قرآن کریم مفاد عام هستند و هر فردی که عنوانی در آیات کریمه آمده صادق بر او باشد آن آیه شامل او می‌شود. هنگامی که در آیه‌ای صحبت از صالحین می‌شود با این که اجمل صالحین، امام حسین(ع) هستند این پیام را برای ما دارد که هرکس در هر زمانی و در هر منطقه‌ای از صالحین باشد خداوند آنها را یاوری و سرپرستی می‌کند و از تاریکی‌ها به سوی نور بیرون می‌آورد؛ بنابراین این آیات برای تمام زمان‌هاست و مختص به زمان نزول وحی نمی‌شود. البته صالح نیز تعریف خود را دارد، یعنی افرادی که ایمان به خداوند متعال و پیامبر اکرم(ص) و قرآن کریم داشته باشد و بر اساس آنها کارهای شایسته انجام بدهند و به درجه صالحین رسیده باشند.
آیاتی که درباره امام حسین(ع) نازل شده است
آیات فراوانی درباره امام حسین(ع) وجود دارد که از نگاه مفسرین بعضی مستقیماً درباره حضرت است؛ برخی در شأن یا تطبیق بر امام حسین(ع)؛ بعضی نیز بر کل اهل بیت(ع) و به تبع آنان امام حسین(ع) دلالت می‌کند. در قرآن کریم در سوره الصافات می‌خوانیم: «سَلامٌ عَلی نُوحٍ فِی الْعالَمینَ سَلامٌ عَلی إِبْراهیمَ سَلامٌ عَلی مُوسی وَ هارُونَ سَلامٌ عَلی إِلْیاسینَ» که خداوند به پیام‌آوران آسمانی و رهروان الهی و به امام حسین (ع) سلام و درود می فرستد.
کشته مظلوم
در تفسیر آیه «وَمَنْ قُتِلَ مظلوماً فقد جَعَلْنا لِوَلیّه سلطاناً ...» (الاسراء/33) ؛ هر کس مظلومانه کشته شود ما برای ولی او تسلطی بر ظالم قرار می‌دهیم»... که اشاره به واقعه عاشورا دارد و همچنین یکی از القاب امام حسین(ع) مظلوم است که بیشتر با نام او همراه است. از امام صادق (ع) روایت شده است که: مراد از مظلوم در این آیه، حضرت امام حسین(ع) است که مظلوم کشته شد و منظور «جَعَلنا لِوَلیِّه سلطانا» امام مهدی(ع) است. امام باقر(ع) نیز تصریح می‌کنند: ما اولیای دم امام حسین(ع) هستیم. هنگامی که قائم ما قیام کنند پی گیری خون امام حسین(ع) خواهد کرد؛ در دعای ندبه به این حقیقت با این تعبیر تصریح شده است: «أینَ الطالِبُ بِدَمِ المَقتولِ بِکَربَلا». کجاست آن عزیزی که پس از ظهورش خون شهید مظلوم کربلا را از دشمنان باز پس خواهد گرفت.
رهسپار قتلگاه
و همچنین آیه «لبرز الذین کتب علیهم القتل الی مضاجعهم» (آل عمران: آیه 154 ) کسانی که کشته شدند در سرنوشتشان نوشته شده بود (با پای خویش) به قتلگاه خود رهسپار می شدند. این آیه شریفه منطبق است با رفتن امام حسین(ع) و اصحاب ایشان به صحرای کربلا و شهادت در روز عاشورا است که سیدالشهداء(ع) در این باره فرموده‌اند: «اگر من در جای خود بمانم، این خلق ننگین به چه آزمایش شوند، و چه کسی در قبر من در کربلا ساکن شود؟ خدای بزرگ آن زمین را برای من در روز دحو الارض برگزیده است، و پناه شیعیان قرار داده است تا امان‌گاه آنها باشد در دنیا و آخرت. نزد من آیید در روز عاشورا که در آخر آن روز من شهید خواهم شد و سر مرا برای یزید پلید ببرند».
«فاجمعوا اَمرکم و شُرکائکم...»
«فاجمعوا اَمرکم و شُرکائکم ثمّ لایکن امرکم علیکم غُمّة ثمّ اقضوا الىّ و لاتنظرون» (یونس، 71) شما با شریکانى که قائلید، کارتان را هماهنگ و عزمتان را جزم کنید، سپس در کارتان پردهپوشى نکنید، آنگاه کار مرا یکسره کنید و مهلتم ندهید. خداوند در این آیه نیز اشاره به روز عاشورا و جنگ امویان با اصحاب امام(ع) دارد که خود امام حسین(ع) نیز این آیه را خطاب به دشمن در هنگام جنگ تلاوت کرده و در ادامه فرمودند: «إِنَّ وَلِیِّیَ اللَّهُ الَّذِی نَزَّلَ الْکِتابَ وَ هُوَ یَتَوَلَّی الصَّالِحِینَ» سرور من خداوند است که این کتاب آسمانی را فرو فرستاده و او دوستدار شایستگان است.
نفس مطمئنه
در میان شیعه امامیه معروف است که سوره فجر سوره امام حسین(ع) است «یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ إِرْجِعِی إِلى رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً فَادْخُلِی فِی عِبادِی وَ ادْخُلِی جَنَّتِی؛ اى نفس مطمئنه، خشنود و خداپسند به سوى پروردگارت بازگرد و در میان بندگان من درآى و در بهشت من داخل شو».(سوره مبارکه فجر)
منظور از این آیات، امام حسین(ع) است. او صاحب نفس مطمئنه و راضیه و مرضیه است و یاران او نیز از دودمان رسالت‌اند و در روز رستاخیز از خداوند راضی و خدا نیز از آنان راضی است. که در فضیلت سوره فجر از امام صادق(ع) نقل شده است: سوره فجر را در نمازهای واجب و مستحب خود قرائت کنید. زیرا این سوره، سوره امام حسین(ع) است، هر کس این سوره را قرائت کند در روز قیامت در درجه امام حسن(ع) و همراه ایشان خواهد بود.
نقض پیمان
آیه «فمَن نَکَث فانّما یَنکُث على نفسه» (فتح، 10) پس هرکس که پیمان شکند، همانا به زیان خویش پیمان شکسته است؛ نیز تشابه دارد با ماجرای پیمان‌شکنی افراد مدینه با امام حسین(ع) که در نزدیکى کربلا همین که حُر به امام گفت: چرا آمدهاى؟ فرمود: نامههاى دعوت شما مرا به اینجا آورد، ولى حالا پشیمان شدهاید.
مردان صادق
«مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُم مَّن قَضَى نَحْبَهُ وَ مِنْهُم مَّن یَنتَظِرُ وَ مَا بَدَّلُوا تَبْدِیلًا؛ از مومنان مردانی هستند که به پیمانی که با خدا بسته بودند وفا کردند بعضی بر سر پیمان خویش جان باختند و بعضی چشم به راه‌اند و هیچ پیمان خود دگرگون نکردهاند.(الاحزاب/ ۲۳) می‌توان این گونه تفسیر کرد که این آیه نیز اشاره دارد به شهادت عده‌ای از اصحاب امام حسین(ع) در روز عاشورا و عده دیگری که در حال جنگ و در انتظار شهادت بودند.
نفی سبیل
«و لن یجعل الله للکافرین علی المومنین سبیلا»؛ خداوند برای کافران بر مومنان راه تسلطی قرار نداده است»(نساء/141) مشابه با این آیه شریفه، سیدالشهدا(ع) در کلامی مشهور می‌فرماید: «آگاه باشید که ابن زیاد مرا میان انتخاب دو چیز قرار داده؛ میان مرگ و بیعت ذلیلانه؛ ولی ذلت و خواری از ما خاندان رسول خدا دور است؛ و نه خداوند این ذلت را برما می‌پذیرد و نه رسولش و نه مؤمنان و نه دامن‌هایی که طیب و طاهرند.»
ناراحتی ابراهیم از مصائب امام حسین(ع)
«فنظر نظرة فی النجوم فقال انٌی سقیم؛ آنگاه نگاهی به ستارگان افکند و گفت: من بیمارم.»(الصافات/ 88 ـ 89) از امام صادق(ع) درباره معنای این آیه سوال شد، حضرت(ع) فرمودند: این آیه اشاره به زمانی دارد که حضرت ابراهیم به آسمان نگاهی افکند و مصائبی را که بر حسین(ع) وارد می‌شود را مشاهده نمود. پس گفت من بیمار شده‌ام.
«اِنّ الّذین یؤذون اللّه و رسوله لعنهم اللّه فی الدنیا و الاخرة؛ آنان که خدا و پیامبرش را اذیّت می‌کنند، خداوند آنها را در دنیا و آخرت لعنت می‌کند».(الاحزاب/57) این آیه نیز تطابق دارد با نفرین ابدی و جاودانی که تمام مسلمانان جهان بر خاندان و آل ابوسفیان و کسانی که امام حسین(ع) و اصحاب ایشان را به شهادت رساندند می‌فرستند که مصداق آن در زیارت عاشورا نیز آمده است.
آیاتی که امام حسین(ع) در روز عاشورا تلاوت کردند
حجت‌الاسلام بابایی درباره ارتباط کلام قرآن و قیام عاشورا اظهار می‌کند: به شکل دیگری نیز می‌شود گفت که قرآن در ارتباط با واقعه عاشورا است، آن هم آیاتی است که امام حسین(ع) در روز عاشورا آنها را متذکر شده‌اند.
وی ضمن اشاره به آیات مورد استفاده حضرت اباعبدالله حسین(ع) در روز عاشورا ادامه می‌دهد: به عنوان نمونه در مقاتل و روایات آمده است که امام حسین(ع) در مقابل لشکر یزید در صبح عاشورا و در پیش از شروع جنگ برای افراد سخنرانی کرد و در ضمن صحبت‌های خود به مردم گفت که خیلی عجله و شتاب نکنید و فکر و تامل کنید که من چه کسی هستم، آیا جدم رسول خدا(ص) نیست؟ آیا مادرم فاطمه زهرا(س) نیست؟ اینها را گوشزد کرد و تذکر داد و گفت: تامل کنید و بعد اگر خواستید با من بجنگید، من آماده‌ام و حضرت آنجا به این آیه قرآن استناد کرد: «إِنَّ وَلِیِّیَ اللَّهُ الَّذِی نَزَّلَ الْکِتابَ وَ هُوَ یَتَوَلَّی الصَّالِحِینَ؛ به‌درستى که ولى من خداست، آن کسى که کتاب را فرو فرستاده است، و او سرپرست صالحان را دارد». با این منظور که خداوند متعال یاور و نگهدار من است. و همه صالحان را سرپرستی می کند .
وی با استناد به آیه دیگری از قرآن می‌افزاید: یک آیه دیگر که امام حسین(ع) در روز عاشورا متذکر شدند هنگامی بود که بالای سر شهدای کربلا وارد می‌شدند و افراد و اصحاب خود را که به شهادت رسیده بودند، می‌دیدند این آیه شریفه را تلاوت می‌کردند: «مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُم مَّن قَضَى نَحْبَهُ وَ مِنْهُم مَّن یَنتَظِرُ وَ مَا بَدَّلُوا تَبْدِیلًا؛ از مومنان مردانی هستند که به پیمانی که با خدا بسته بودند وفا کردند بعضی بر سر پیمان خویش جان باختند و بعضی چشم به راهند و هیچ پیمان خود را تغییر نداده‌اند»(احزاب؛ ۲۳). که با این آیه هم اصحاب خود را متوجه می‌کردند که این پیمانی است که با خدا بسته‌اید.
نویسنده کتاب «مکاتب تفسیری» بی‌توجهی به آیات قران را ریشه بسیاری از مشکلات مسلمانان می‌داند و می گوید: دو آیه اول 59 سوره نساء و 23 شوری مبنا است که اگر مسلمانان به مبنای آن دو آیه پایبند بودند، اصلا زمینه عاشورا و زمینه شهادت امام حسین(ع) پدید نمی‌آمد؛ زیرا که آن دو آیه اشاره دارد به جایگاهی که حضرت امام حسین(ع) در رهبری مردم داشتند که وجود هدایت و وجوب مودت است که بسیار از مشکلاتی که در تاریخ اسلام برای مسلمانان به‌وجود آمده و حتی امروز هم به آنها مبتلا هستیم از سر بی‌توجهی به این آیات است.
وی امام حسین(ع) را مصداق کامل برخی آیات معرفی و می‌افزاید: دو آیه دیگر 196 اعراف و 23 احزاب که ذکر شد، کلی هستند و مفاد عام دارد و خداوند متعال ولی و سرپرست هر مومنی است که البته مصداق کامل آن حضرت اباعبدالله الحسین(ع) است. آیه دیگری نیز داریم که می‌فرماید: «اللَّهُ وَلِیُّ الَّذینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ وَ الَّذینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُماتِ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ؛ خدا سرپرست کسانی است که ایمان آورده باشند، آنها را از ظلمت‌ها به سوی نور هدایت می‌کند»(بقره/257). البته ولی هر مومنی خداست.
این پژوهشگر قرآنی ادامه می‌دهد: می‌شود گفت که امام حسین(ع) خود را به عنوان مصداق این آیه (اعراف/196) بیان فرموده و این آیه در تطبیق با امام حسین(ع) و نهضت عاشورا است. آیه دوم (احزاب/ ۲۳) هم همین گونه است که کلی است و مضمون آن مستقیما در خصوص عاشورا نیست اما افرادی که در کربلا به شهادت رسیدند از مصادیق روشن این آیه هستند و واقعه عاشورا با این آیه نیز مشابهت دارد.
بابایی در ادامه آیات قرآن جاری به تمام اعصار و مردم می‌داند و تصریح می‌کند: آیه دوم (احزاب/۲۳) نیز همین گونه است و اختصاص به واقعه عاشورا ندارد و آنجا مصداقی از این آیه اتفاق افتاده است؛ زیرا که تمام اعصار گاهی خطرات، جنگ‌ها و جهادهایی برای مسلمانان پیش می‌آید که شامل آنها هم می‌شود.
وی در پایان در بیان تفاوت قیام عاشورا با سایر جنگ‌های اسلامی می‌گوید: اما هر جنگ و جهادی شرایط خاص خود را دارد و هر جنگی که ادعای اسلامی بودن دارد نمی‌تواند خود را شامل این آیات قلمداد کند. هر جنگی آن فضیلت را ندارد و هر کشتن و کشته‌شدنی مورد نظر خداوند نیست بلکه آن جنگ و کشته شدن و جهادی فضیلت دارد که دست‌اندرکاران آن جنگ اهل اوصافی باشند که در آیات آمده است و در راه اسلام باشد و با رهبری صحیح رهبرانی که خداوند متعال برای مسلمانان قرار داده، انجام گیرد مانند جنگ و قیام عاشورا.
آیات درباره سیدالشهداء(ع) فراوان است ولی به عنوان حسن ختام به یک آیه دیگر اشاره می‌شود؛ بسیاری از مفسران قرآن کریم معتقدند که آیه «کهیعص»(مریم/1) که از حروف رمزی و مقطّعه در قرآن است به ماجرای کربلا و شهادت امام حسین(ع) اشاره کرد.
دلیل این مفسران بر ارتباط آیه «کهیعص» با ماجرای کربلا، روایتی از «سعد بن عبدالله قمی» است که در کتب روایی از جمله «کمال الدین وتمام النعمة» شیخ صدوق (متولد نیمه اول قرن چهارم هجری) و «احتجاج» مرحوم طبرسی (متولد نیمه اول قرن ششم هجری) آمده است: «خدای تعالی حضرت زکریا را از داستان شهادت امام حسین(ع) آگاه کرد و فرمود: «کهیعص»! «ک» نام کربلا و «ه» اشاره به کشته‌شدن عترت طاهره دارد. «ی» اشاره به نام یزید دارد که بر حسین(ع) ظلم کرد و «ع» اشاره به عطش و تشنگی آن امام و «ص» نیز نشان صبر و مقاومت ایشان است».
حدیثه سوختانلو
