بررسی اهميت لوحه روخوانی قرآن در دوره ابتدايی
مهم‌ترين هدف آموزش قرآن در دوره ابتدايی، دستيابی به توانايی خواندن قرآن است؛ دستيابی به اين هدف بيش از هر چيز به بهره‌گيری صحيح از لوحه‌های آموزش قرآن به ويژه در پايه‌های اول تا سوم ابتدايی وابسته است. اگر به هر دليل اين كار درست انجام نشود، كسب مهارت روخوانی قرآن برای دانش‌آموزان متوسط به پايين تضمين كافی نخواهد داشت.
پيامبر اعظم(ص): مُعَلِّمُ الْقُرْآنِ وَ مُتَعَلِّمُه وَ یَسْتَغْفِرُ لَه‌و كُلُّ شَیْءٍ حَتَّی الْحوتُ فِی الْبَحْر؛ِ همه موجودات عالم حتی ماهی در دريا، برای كسی كه قرآن را ياد می‌دهد و كسی كه قرآن را ياد می‌گيرد، از خدا طلب آمرزش می‌كند. مُستدرك الوسائل، ج 4، ص 235.
هدف آموزش قرآن در دوره ابتدايی و راهنمايی، دستيابی دانش‌آموزان به سواد قرآنی است. به طور ساده كسی از سواد قرآنی برخوردار است كه قرآن كريم را به راحتی و روانی می‌خواند، معنای عبارات و آيات ساده و پركاربرد قرآن را می‌فهمد، با پيام‌های زندگی‌ساز آن كه موجب سعادت دنيا و آخرت است، آشناست و بالاخره تمام اين مهارت‌ها و دانش‌ها را ضمن انس با قرآن كريم يعنی خواندن روزانه و مستمر آن، حفظ كرده و به تدريج ارتقاء می‌بخشد.
به عبارت ديگر سواد قرآنی، دانش و مهارت پايه و اوليه برای بهره‌گيری مادام‌العمر از قرآن كريم است. برنامه آموزش قرآن از محتوا و روشی برخوردار است تا بتواند دانش‌آموزان را در پايان دوره راهنمايی به هدف فوق برساند. از اين رو هر چند محتوای اين برنامه در دوره ابتدايی از مواد مختلفی تشكيل شده است اما مهم‌ترين هدف آموزش قرآن در دوره ابتدايی، دستيابی به توانايی خواندن قرآن كريم است.
دستيابی به اين هدف بيش از هر چيز به بهره‌گيری صحيح از لوحه‌های آموزش قرآن به‌ويژه در پايه‌های اول تا سوم ابتدايی وابسته است. به نحوی كه اگر به هر دليل اين كار درست انجام نشود، كسب مهارت روخوانی قرآن به خصوص برای دانش‌آموزان متوسط به پايين تضمين كافی نخواهد داشت.
از اين رو توصيه اكيد می‌شود كه مديران مدارس ابتدايی در تهيه لوحه‌های آموزش قرآن سعی كامل داشته و بر استفاده مستمر آموزگاران از اين لوحه‌ها در كلاس‌ها‌ی آموزش قرآن به‌طور دقيق نظارت كرده و در صورت نياز ايشان را راهنمايی كنند.
اهميت و ضرورت استفاده از لوحه توجه و دقت موجب افزايش و عمق يادگيری می‌شود. آموزش روخوانی قرآن با استفاده از لوحه و با اشاره به بخش‌های كلمات و عبارات، امكان توجه و دقت بيش‌تر به حركات و تركيب‌ها را فراهم آورده و موجب كسب مهارت در صحيح خواندن آن‌ها می‌شود.
اين امر به خصوص كمك می‌كند تا دانش‌آموزان در صحيح خواندن عبارات جديد از ساير بخش‌های قرآن كريم، مهارت كافی به‌دست آورند تا يادگيری به معنای دقيق كلمه اتفاق افتد. از اين رو لوحه‌های آموزشی قرآن در برنامه فعلی اين آموزش، مهم‌ترين و ضروری‌ترين ابزار آموزش است كه بدون آن، آموزش به طور كامل انجام نشده و با اختلال جدی روبه‌رو می‌شود.
محتوای لوحه‌های آموزش قرآن لوحه‌های آموزش قرآن حاوی كليه سوره‌ها، جداول، كلمات و عبارات قرآنی كتاب آموزش قرآن است. اين لوحه‌ها كاملاً مانند صفحات كتاب درسی دانش‌آموزان است كه هر صفحه كتاب درسی در يك يا دو لوحه طراحی شده است.
روش آموزش لوحه‌های قرآن از آنجا كه دانش‌آموزان در چند ماه اول سال تحصيلی در پايه اول ابتدايی، قادر به شناخت و خواندن حروف و حركات نيستند، همان‌طور كه در كتاب دانش‌آموزان و نيز راهنمای معلم آموزش قرآن توضيح داده شده است، خواندن كلمات و آيات سوره‌های كتاب درسی به صورت كلی‌خوانی انجام می‌شود و دانش‌آموزان با نگاه به شكل كلی آيات و عبارات، آن‌ها را به صورت دسته‌جمعی می‌خوانند.
از اين رو لوحه‌های آموزش قرآن در پايه اول به دو شكل زير آموزش داده می‌شود.
الف- آموزش لوحه سوره‌ها آموزگار همراه با پخش قرائت يك سوره از نوار آموزشی، به‌وسيله خط‌بر، زير كلمات سوره را نشان می‌دهد تا دانش‌آموزان با نگاه به آن‌ها و هم‌زمان با شنيدن قرائت نوار، همراه با آن، عبارات قرآنی را به صورت دسته‌جمعی بخوانند.
خواندن سوره‌ها در پايه اول به صورت كلی‌خوانی انجام می‌شود، يعنی دانش‌آموزان بدون شناخت حروف و حركات، فقط با شنيدن تلفظ كلمات و عبارات از نوار و با ديدن شكل كلی آن‌ها از روی لوحه، عبارات و آيات سوره‌های كتاب درسی را می‌خوانند.
توجه داشته باشيد كه اصطلاحاً به اين نحوه خواندن روخوانی نمی‌گوييم.
ب- آموزش لوحه‌های روخوانی اين بخش از آموزش مهم‌ترين فعاليت آموزش قرآن و مقصود اصلی از تهيه لوحه‌های آموزش قرآن است. اين كار با تمام اهميت و تأثيری كه در يادگيری دارد بسيار ساده انجام می‌شود به‌شرط آن كه آموزگار با روش صحيح اشاره كردن به حركات و بخش‌های كلمات آشنا باشد. آموزگار به هيچ وجه نبايد كلمات و عبارات لوحه‌ها را بخواند تا دانش‌آموزان آن‌ها را تكرار كنند؛ بلكه فقط با نشان دادن حركات و بخش‌ها به شيوه‌ای كه بيان خواهد شد، از دانش‌آموزان می‌خواهد كه همراه با اشاره او، بخش‌های كلمات را به طور دسته جمعی بخوانند.
تذكر: در پايه دوم و سوم كليه لوحه‌ها اعم از سوره‌ها و عبارات قرآنی، ابتدا به شيوه مذكور در همين بند، آموزش داده می‌شود و سپس در زمان پخش قرائت سوره‌ها از نوار آموزشی، آموزگار همراه پخش قرائت نوار، مانند كلاس اول فقط به زير كلمات سوره‌ها اشاره می‌كند تا دانش‌آموزان با نگاه به لوحه و همراه با شنيدن نوار، كلمات و آيات سوره‌ها را به‌طور دسته‌جمعی بخوانند.
نحوه اشاره صحيح به بخش‌های كلمات اشاره صحيح و فنـّی به حروف و حركات، از مهم‌ترين گام‌های اوليه در آموزش روخوانی قرآن است. اين امر منجر به بازشناسی حروف و حركات و دقت در صحيح خواندن آن‌ها و تركيب بخش‌های كلمات توسط دانش‌آموزان می‌شود.
كسب اين مهارت در روخوانی قرآن، هم‌چون جايگاه شناخت حروف و حركات در خواندن و نوشتن زبان فارسی و نيز يادگيری چهار عمل اصلی در رياضی از اهميت خاصی برخوردار است. اگر اين آموزش صحيح و كامل انجام شود، مهم‌ترين سنگ بنای مهارت خواندن صحيح قرآن گذاشته شده است و در صورتی كه اين گام صحيح برداشته نشود، حتی در سال‌های بالاتر نيز بايد اين مرحله از آموزش با دقت طی شود.
اشاره به حروف و حركات معمولاً به كمك خط‌بر يا وسيله‌ای مانند خط‌كش انجام می‌شود. از آنجا كه هنگام اشاره كردن، دست يا ثابت است و يا متحرك روش صحيح اشاره در دو بخش زير توضيح داده می‌شود.
الف- اشاره ثابت: در اين نوع اشاره دست ثابت است. اين شكل از اشاره در موارد زير انجام می‌شود. 1
- اشاره به حركات « ﹷﹻﹹ » در بخش‌های دارای اين‌گونه حركات؛ مانند: خُـلِـق آموزگار در حالی‌كه با خط‌بر يا وسيله مشابه ديگری به حركت « ﹹ » اشاره می‌كند از دانش‌آموزان می‌خواهد كه همه با هم بگويند «خُـ » ممكن است در يكی دو بار اول، برخی از دانش‌آموزان به جای اينكه بگويند « خُـ » بگويند « اُ ». به آن‌ها تذكر می‌دهيم هر حركت را با حرف آن بخوانند. سپس با كمی مكث به حركت « ﹻ » اشاره می‌كنيم تا دانش‌آموزان بگويند « لِـ » و آنگاه به حركت « ﹷ » اشاره می‌شود تا آن‌ها بگويند « قَ ». اين روش در تمام موارد اشاره به حركات و بخش‌ها به صورت ثابت يا متحرك انجام می‌شود.
2- اشاره به تنوين «- ً-ٍ -ٌ »: اشاره به تنوين مانند اشاره به حركات كوتاه است؛ يعنی برای اشاره به تنوين، دست ثابت است و به «-ً » يا «- » يا «-ٌ » اشاره می‌شود، مانند: حَـرَجًـا اَحَـدٍ وَ لَـدٌ در كلمه « حَـرَجًـا » آموزگار به « ﹷ » اشاره می‌كند تا دانش‌آموزان بگويند « حَـ » و سپس به « ﹷ » اشاره می‌كند تا دانش‌آموزان بگويند « رَ » و آنگاه به «-ً » اشاره می‌كند تا دانش‌آموزان بگويند « جَن ». هم‌چنين در كلمه « اَحَـدٍ » آموزگار به « -ٍ » اشاره می‌كند تا دانش‌آموزان بگويند « دِن ».
در كلمه « وَلَـدٌ » نيز آموزگار به « - » اشاره می‌كند تا دانش‌آموزان بگويند: « دُن ».
توضيح: دقت كنيد فلش‌ها در كلمات فوق فقط نشان دهنده اشاره شما به حركات است، نه اينكه بايد اين فلش‌ها رسم شود.
ب- اشاره متحرك: در اين نوع اشاره، دست حركت می‌كند. اين شكل از اشاره در موارد زير پيش می‌آيد.
1- اشاره از حرف به سوی حركات بلند ( ا ، یـ ، ی ، و ) در بخش‌های دارای اين‌گونه تركيبات، مانند: نـوحـیـهـا آموزگار در حالی كه به كمك خط بر، از حرف « نـ » به سوی صدای « و » اشاره می‌كند، دانش‌آموزان می‌گويند « نـو » آنگاه از حرف « حـ » به سوی صدای « ایـ » اشاره شده و آن‌ها می‌گويند « حیـ » و بالاخره از حرف « هـ » به سوی « ا » اشاره می‌شود تا بگويند « ها ».
توجه داريد كه فلش‌ها فقط مسير حركت دست را نشان می‌دهد، نه اينكه بايد اين فلش‌ها رسم شود. تبصره: اشاره به الف مقصوره ( ٰ ) دو حالت دارد، چنان‌چه الف مقصوره روی حرف باشد مانند كلمه « هـٰذا » به آن اشاره می‌شود تا دانش‌آموزان بگويند « ها »؛ و چنان‌چه الف مقصوره روی پايه « ی » باشد در اين صورت مثل صدای بلند اشاره می‌شود؛ مانند كلمه « هُـدی » كه از حرف « د » به سوی « ٰ » اشاره می‌شود تا دانش‌آموزان بگويند « دا ».
2- اشاره از حركت كوتاه به سوی حرف ساكن – كه در پايه اول علامت ندارد ـ مانند: اَمـهِـلـهُـم آموزگار از حركت « ﹷ » به حرف « مـ » اشاره می‌كند تا دانش‌آموزان بگويند « اَمـ »، آنگاه از صدای « ﹻ » به حرف « لـ » اشاره می‌كند تا بگويند « ـهِلـ » و سپس از حركت «ﹹ» به حرف « ـم » اشاره می‌شود تا بگويند « ـهُم ». نكته: از آنجا كه دركتاب آموزش قرآن پايه اول ابتدايی، هيچ نماد جديدی از رسم‌الخط قرآن نسبت به رسم‌الخط فارسی آموزش داده نمی‌شود، علامت سكون (-ْ ) نيز به كارنرفته است؛ ولی اين علامت از پايه دوم به بعد به كار می‌رود.
3- اشاره به تشديد در بخش‌های دارای حرف مشدّد مانند: حَـقَّ آموزگار در حالی‌كه از حركت كوتاه «ﹷ » به سوی علامت تشديد اشاره می‌كند، دانش‌آموزان می‌گويند «حَـقـ » آن گاه آموزگار پس از كمی مكث، با توجه به حركت حرف تشديد، به صورت ثابت يا متحرك به آن حركت اشاره می‌كند.
در مورد مثال بالا با اشاره‌ی ثابت به حركت «ﹷ» اشاره می‌شود و بچه‌ها می‌گويند « قَ »؛ دو مثال ديگر: لَـمّـا نُـنَـجّـی آموزگار در كلمه « لَمّـا » ابتدا از حركت «ﹷ» به سوی علامت تشديد و آنگاه پس از مكث از حرف « مـ » به سوی صدای « ـا » اشاره می‌كند.
در كلمه دوم نيز، ابتدا به حركت « ﹹ »، سپس از حركت « ﹷ » به سوی تشديد و آن گاه پس از كمی مكث، از حرف « جـ » به سوی صدای « ی » اشاره می‌شود.
نكته: وجود كمی مكث بين اشاره به بخش اول حرف مشدّد و بخش دوم آن ضروری است. اين امر به خوبی به دانش‌آموزان می‌آموزد كه حرف دارای تشديد در واقع دو حرف است و دوبار خوانده می‌شود. چند تذكر مهم
1- از دانش‌آموزان بخواهيد كه هم‌زمان با اشاره شما، بخش‌ها و كلمات را به صورت دسته‌جمعی بخوانند. ممكن است برخی از دانش‌آموزان، بخش‌ها را زودتر يا ديرتر از اشاره شما بخوانند؛ از آن‌ها بخواهيد با اشاره بخوانند و عقب و جلو نيفتند.
2- در آموزش لوحه‌ها، ابتدا دانش‌آموزان به روش فوق، كلمات و عبارات را دسته‌جمعی می‌خوانند و پس از كمی تمرين، خوب است با اشاره آموزگار خواندن به صورت انفرادی نيز انجام شود. پرسش انفرادی را هميشه از دانش‌آموزان قوی‌تر آغاز كنيد.
3- لازم نيست دانش‌آموزان لوحه درس را در يك جلسه آن‌قدر تكرار كنند تا همه آن‌ها كلمات را به صورت روان بخوانند؛ بلكه تمرين و تكرار هر لوحه در يك جلسه به آمادگی دانش‌آموزان و شوق و رغبت آن‌ها بستگی دارد. تمرين در فرصت‌های بعدی، به تدريج آن‌ها را به مهارت مورد انتظار می‌رساند.
4- لوحه را در محل مناسب نصب كنيد به گونه‌ای كه همه‌ی دانش‌آموزان بتوانند به‌راحتی‌آن را ببينند و حتی‌الامكان به گونه‌ای باشد كه بدون انعكاس نور، كلمات به‌طور واضح ديده شود.
مناسب‌ترين شيوه خواندن دانش‌آموزان زمانی كه دانش‌آموزی می‌خواهد عبارات قرآنی را، بدون اشاره آموزگار از روی لوحه يا كتاب درسی بخواند، مناسب‌ترين شيوه برای خواندن كلمات، آن است كه دانش‌آموز با ديدن هر بخش از كلمه، همان بخش را بلند بخواند؛ يعنی لازم نيست كه دانش‌آموز ابتدا در ذهن‌خود، همه بخش‌های كلمه را مرور كند سپس آن را يك‌جا بخواند.
با تأكيد بر نحوه مناسب خواندن، كمك كنيد تا دانش‌آموزان بدون اضطراب، كلمات را به روش صحيح، شمرده و آرام بخوانند. سرعت خواندن بخش‌ها با توجه به تمرين و توانايی فردی دانش‌آموزان به تدريج افزايش می‌يابد.
* رضا نباتی، كارشنا‌س‌ارشد قرآن دفتر برنامه‌ريزی كتب درسی وزارت آموزش و پرورش.
هدف آموزش قرآن در دوره ابتدايی و راهنمايی، دستيابی دانش‌آموزان به سواد قرآنی است. به طور ساده كسی از سواد قرآنی برخوردار است كه قرآن كريم را به راحتی و روانی می‌خواند، معنای عبارات و آيات ساده و پركاربرد قرآن را می‌فهمد، با پيام‌های زندگی‌ساز آن كه موجب سعادت دنيا و آخرت است، آشناست و بالاخره تمام اين مهارت‌ها و دانش‌ها را ضمن انس با قرآن كريم يعنی خواندن روزانه و مستمر آن، حفظ كرده و به تدريج ارتقاء می‌بخشد.
به عبارت ديگر سواد قرآنی، دانش و مهارت پايه و اوليه برای بهره‌گيری مادام‌العمر از قرآن كريم است. برنامه آموزش قرآن از محتوا و روشی برخوردار است تا بتواند دانش‌آموزان را در پايان دوره راهنمايی به هدف فوق برساند. از اين رو هر چند محتوای اين برنامه در دوره ابتدايی از مواد مختلفی تشكيل شده است اما مهم‌ترين هدف آموزش قرآن در دوره ابتدايی، دستيابی به توانايی خواندن قرآن كريم است.
دستيابی به اين هدف بيش از هر چيز به بهره‌گيری صحيح از لوحه‌های آموزش قرآن به‌ويژه در پايه‌های اول تا سوم ابتدايی وابسته است. به نحوی كه اگر به هر دليل اين كار درست انجام نشود، كسب مهارت روخوانی قرآن به خصوص برای دانش‌آموزان متوسط به پايين تضمين كافی نخواهد داشت.
از اين رو توصيه اكيد می‌شود كه مديران مدارس ابتدايی در تهيه لوحه‌های آموزش قرآن سعی كامل داشته و بر استفاده مستمر آموزگاران از اين لوحه‌ها در كلاس‌ها‌ی آموزش قرآن به‌طور دقيق نظارت كرده و در صورت نياز ايشان را راهنمايی كنند.
اهميت و ضرورت استفاده از لوحه توجه و دقت موجب افزايش و عمق يادگيری می‌شود. آموزش روخوانی قرآن با استفاده از لوحه و با اشاره به بخش‌های كلمات و عبارات، امكان توجه و دقت بيش‌تر به حركات و تركيب‌ها را فراهم آورده و موجب كسب مهارت در صحيح خواندن آن‌ها می‌شود.
اين امر به خصوص كمك می‌كند تا دانش‌آموزان در صحيح خواندن عبارات جديد از ساير بخش‌های قرآن كريم، مهارت كافی به‌دست آورند تا يادگيری به معنای دقيق كلمه اتفاق افتد. از اين رو لوحه‌های آموزشی قرآن در برنامه فعلی اين آموزش، مهم‌ترين و ضروری‌ترين ابزار آموزش است كه بدون آن، آموزش به طور كامل انجام نشده و با اختلال جدی روبه‌رو می‌شود.
محتوای لوحه‌های آموزش قرآن لوحه‌های آموزش قرآن حاوی كليه سوره‌ها، جداول، كلمات و عبارات قرآنی كتاب آموزش قرآن است. اين لوحه‌ها كاملاً مانند صفحات كتاب درسی دانش‌آموزان است كه هر صفحه كتاب درسی در يك يا دو لوحه طراحی شده است.
روش آموزش لوحه‌های قرآن از آنجا كه دانش‌آموزان در چند ماه اول سال تحصيلی در پايه اول ابتدايی، قادر به شناخت و خواندن حروف و حركات نيستند، همان‌طور كه در كتاب دانش‌آموزان و نيز راهنمای معلم آموزش قرآن توضيح داده شده است، خواندن كلمات و آيات سوره‌های كتاب درسی به صورت كلی‌خوانی انجام می‌شود و دانش‌آموزان با نگاه به شكل كلی آيات و عبارات، آن‌ها را به صورت دسته‌جمعی می‌خوانند.
از اين رو لوحه‌های آموزش قرآن در پايه اول به دو شكل زير آموزش داده می‌شود.
الف- آموزش لوحه سوره‌ها آموزگار همراه با پخش قرائت يك سوره از نوار آموزشی، به‌وسيله خط‌بر، زير كلمات سوره را نشان می‌دهد تا دانش‌آموزان با نگاه به آن‌ها و هم‌زمان با شنيدن قرائت نوار، همراه با آن، عبارات قرآنی را به صورت دسته‌جمعی بخوانند.
خواندن سوره‌ها در پايه اول به صورت كلی‌خوانی انجام می‌شود، يعنی دانش‌آموزان بدون شناخت حروف و حركات، فقط با شنيدن تلفظ كلمات و عبارات از نوار و با ديدن شكل كلی آن‌ها از روی لوحه، عبارات و آيات سوره‌های كتاب درسی را می‌خوانند.
توجه داشته باشيد كه اصطلاحاً به اين نحوه خواندن روخوانی نمی‌گوييم.
ب- آموزش لوحه‌های روخوانی اين بخش از آموزش مهم‌ترين فعاليت آموزش قرآن و مقصود اصلی از تهيه لوحه‌های آموزش قرآن است. اين كار با تمام اهميت و تأثيری كه در يادگيری دارد بسيار ساده انجام می‌شود به‌شرط آن كه آموزگار با روش صحيح اشاره كردن به حركات و بخش‌های كلمات آشنا باشد. آموزگار به هيچ وجه نبايد كلمات و عبارات لوحه‌ها را بخواند تا دانش‌آموزان آن‌ها را تكرار كنند؛ بلكه فقط با نشان دادن حركات و بخش‌ها به شيوه‌ای كه بيان خواهد شد، از دانش‌آموزان می‌خواهد كه همراه با اشاره او، بخش‌های كلمات را به طور دسته جمعی بخوانند.
تذكر: در پايه دوم و سوم كليه لوحه‌ها اعم از سوره‌ها و عبارات قرآنی، ابتدا به شيوه مذكور در همين بند، آموزش داده می‌شود و سپس در زمان پخش قرائت سوره‌ها از نوار آموزشی، آموزگار همراه پخش قرائت نوار، مانند كلاس اول فقط به زير كلمات سوره‌ها اشاره می‌كند تا دانش‌آموزان با نگاه به لوحه و همراه با شنيدن نوار، كلمات و آيات سوره‌ها را به‌طور دسته‌جمعی بخوانند.
نحوه اشاره صحيح به بخش‌های كلمات اشاره صحيح و فنـّی به حروف و حركات، از مهم‌ترين گام‌های اوليه در آموزش روخوانی قرآن است. اين امر منجر به بازشناسی حروف و حركات و دقت در صحيح خواندن آن‌ها و تركيب بخش‌های كلمات توسط دانش‌آموزان می‌شود.
كسب اين مهارت در روخوانی قرآن، هم‌چون جايگاه شناخت حروف و حركات در خواندن و نوشتن زبان فارسی و نيز يادگيری چهار عمل اصلی در رياضی از اهميت خاصی برخوردار است. اگر اين آموزش صحيح و كامل انجام شود، مهم‌ترين سنگ بنای مهارت خواندن صحيح قرآن گذاشته شده است و در صورتی كه اين گام صحيح برداشته نشود، حتی در سال‌های بالاتر نيز بايد اين مرحله از آموزش با دقت طی شود.
اشاره به حروف و حركات معمولاً به كمك خط‌بر يا وسيله‌ای مانند خط‌كش انجام می‌شود. از آنجا كه هنگام اشاره كردن، دست يا ثابت است و يا متحرك روش صحيح اشاره در دو بخش زير توضيح داده می‌شود.
الف- اشاره ثابت: در اين نوع اشاره دست ثابت است. اين شكل از اشاره در موارد زير انجام می‌شود. 1
- اشاره به حركات « ﹷﹻﹹ » در بخش‌های دارای اين‌گونه حركات؛ مانند: خُـلِـق آموزگار در حالی‌كه با خط‌بر يا وسيله مشابه ديگری به حركت « ﹹ » اشاره می‌كند از دانش‌آموزان می‌خواهد كه همه با هم بگويند «خُـ » ممكن است در يكی دو بار اول، برخی از دانش‌آموزان به جای اينكه بگويند « خُـ » بگويند « اُ ». به آن‌ها تذكر می‌دهيم هر حركت را با حرف آن بخوانند. سپس با كمی مكث به حركت « ﹻ » اشاره می‌كنيم تا دانش‌آموزان بگويند « لِـ » و آنگاه به حركت « ﹷ » اشاره می‌شود تا آن‌ها بگويند « قَ ». اين روش در تمام موارد اشاره به حركات و بخش‌ها به صورت ثابت يا متحرك انجام می‌شود.
2- اشاره به تنوين «- ً-ٍ -ٌ »: اشاره به تنوين مانند اشاره به حركات كوتاه است؛ يعنی برای اشاره به تنوين، دست ثابت است و به «-ً » يا «- » يا «-ٌ » اشاره می‌شود، مانند: حَـرَجًـا اَحَـدٍ وَ لَـدٌ در كلمه « حَـرَجًـا » آموزگار به « ﹷ » اشاره می‌كند تا دانش‌آموزان بگويند « حَـ » و سپس به « ﹷ » اشاره می‌كند تا دانش‌آموزان بگويند « رَ » و آنگاه به «-ً » اشاره می‌كند تا دانش‌آموزان بگويند « جَن ». هم‌چنين در كلمه « اَحَـدٍ » آموزگار به « -ٍ » اشاره می‌كند تا دانش‌آموزان بگويند « دِن ».
در كلمه « وَلَـدٌ » نيز آموزگار به « - » اشاره می‌كند تا دانش‌آموزان بگويند: « دُن ».
توضيح: دقت كنيد فلش‌ها در كلمات فوق فقط نشان دهنده اشاره شما به حركات است، نه اينكه بايد اين فلش‌ها رسم شود.
ب- اشاره متحرك: در اين نوع اشاره، دست حركت می‌كند. اين شكل از اشاره در موارد زير پيش می‌آيد.
1- اشاره از حرف به سوی حركات بلند ( ا ، یـ ، ی ، و ) در بخش‌های دارای اين‌گونه تركيبات، مانند: نـوحـیـهـا آموزگار در حالی كه به كمك خط بر، از حرف « نـ » به سوی صدای « و » اشاره می‌كند، دانش‌آموزان می‌گويند « نـو » آنگاه از حرف « حـ » به سوی صدای « ایـ » اشاره شده و آن‌ها می‌گويند « حیـ » و بالاخره از حرف « هـ » به سوی « ا » اشاره می‌شود تا بگويند « ها ».
توجه داريد كه فلش‌ها فقط مسير حركت دست را نشان می‌دهد، نه اينكه بايد اين فلش‌ها رسم شود. تبصره: اشاره به الف مقصوره ( ٰ ) دو حالت دارد، چنان‌چه الف مقصوره روی حرف باشد مانند كلمه « هـٰذا » به آن اشاره می‌شود تا دانش‌آموزان بگويند « ها »؛ و چنان‌چه الف مقصوره روی پايه « ی » باشد در اين صورت مثل صدای بلند اشاره می‌شود؛ مانند كلمه « هُـدی » كه از حرف « د » به سوی « ٰ » اشاره می‌شود تا دانش‌آموزان بگويند « دا ».
2- اشاره از حركت كوتاه به سوی حرف ساكن – كه در پايه اول علامت ندارد ـ مانند: اَمـهِـلـهُـم آموزگار از حركت « ﹷ » به حرف « مـ » اشاره می‌كند تا دانش‌آموزان بگويند « اَمـ »، آنگاه از صدای « ﹻ » به حرف « لـ » اشاره می‌كند تا بگويند « ـهِلـ » و سپس از حركت «ﹹ» به حرف « ـم » اشاره می‌شود تا بگويند « ـهُم ». نكته: از آنجا كه دركتاب آموزش قرآن پايه اول ابتدايی، هيچ نماد جديدی از رسم‌الخط قرآن نسبت به رسم‌الخط فارسی آموزش داده نمی‌شود، علامت سكون (-ْ ) نيز به كارنرفته است؛ ولی اين علامت از پايه دوم به بعد به كار می‌رود.
3- اشاره به تشديد در بخش‌های دارای حرف مشدّد مانند: حَـقَّ آموزگار در حالی‌كه از حركت كوتاه «ﹷ » به سوی علامت تشديد اشاره می‌كند، دانش‌آموزان می‌گويند «حَـقـ » آن گاه آموزگار پس از كمی مكث، با توجه به حركت حرف تشديد، به صورت ثابت يا متحرك به آن حركت اشاره می‌كند.
در مورد مثال بالا با اشاره‌ی ثابت به حركت «ﹷ» اشاره می‌شود و بچه‌ها می‌گويند « قَ »؛ دو مثال ديگر: لَـمّـا نُـنَـجّـی آموزگار در كلمه « لَمّـا » ابتدا از حركت «ﹷ» به سوی علامت تشديد و آنگاه پس از مكث از حرف « مـ » به سوی صدای « ـا » اشاره می‌كند.
در كلمه دوم نيز، ابتدا به حركت « ﹹ »، سپس از حركت « ﹷ » به سوی تشديد و آن گاه پس از كمی مكث، از حرف « جـ » به سوی صدای « ی » اشاره می‌شود.
نكته: وجود كمی مكث بين اشاره به بخش اول حرف مشدّد و بخش دوم آن ضروری است. اين امر به خوبی به دانش‌آموزان می‌آموزد كه حرف دارای تشديد در واقع دو حرف است و دوبار خوانده می‌شود. چند تذكر مهم
1- از دانش‌آموزان بخواهيد كه هم‌زمان با اشاره شما، بخش‌ها و كلمات را به صورت دسته‌جمعی بخوانند. ممكن است برخی از دانش‌آموزان، بخش‌ها را زودتر يا ديرتر از اشاره شما بخوانند؛ از آن‌ها بخواهيد با اشاره بخوانند و عقب و جلو نيفتند.
2- در آموزش لوحه‌ها، ابتدا دانش‌آموزان به روش فوق، كلمات و عبارات را دسته‌جمعی می‌خوانند و پس از كمی تمرين، خوب است با اشاره آموزگار خواندن به صورت انفرادی نيز انجام شود. پرسش انفرادی را هميشه از دانش‌آموزان قوی‌تر آغاز كنيد.
3- لازم نيست دانش‌آموزان لوحه درس را در يك جلسه آن‌قدر تكرار كنند تا همه آن‌ها كلمات را به صورت روان بخوانند؛ بلكه تمرين و تكرار هر لوحه در يك جلسه به آمادگی دانش‌آموزان و شوق و رغبت آن‌ها بستگی دارد. تمرين در فرصت‌های بعدی، به تدريج آن‌ها را به مهارت مورد انتظار می‌رساند.
4- لوحه را در محل مناسب نصب كنيد به گونه‌ای كه همه‌ی دانش‌آموزان بتوانند به‌راحتی‌آن را ببينند و حتی‌الامكان به گونه‌ای باشد كه بدون انعكاس نور، كلمات به‌طور واضح ديده شود.
مناسب‌ترين شيوه خواندن دانش‌آموزان زمانی كه دانش‌آموزی می‌خواهد عبارات قرآنی را، بدون اشاره آموزگار از روی لوحه يا كتاب درسی بخواند، مناسب‌ترين شيوه برای خواندن كلمات، آن است كه دانش‌آموز با ديدن هر بخش از كلمه، همان بخش را بلند بخواند؛ يعنی لازم نيست كه دانش‌آموز ابتدا در ذهن‌خود، همه بخش‌های كلمه را مرور كند سپس آن را يك‌جا بخواند.
با تأكيد بر نحوه مناسب خواندن، كمك كنيد تا دانش‌آموزان بدون اضطراب، كلمات را به روش صحيح، شمرده و آرام بخوانند. سرعت خواندن بخش‌ها با توجه به تمرين و توانايی فردی دانش‌آموزان به تدريج افزايش می‌يابد.
* رضا نباتی، كارشنا‌س‌ارشد قرآن دفتر برنامه‌ريزی كتب درسی وزارت آموزش و پرورش.
