جایگاه عقل در هندسه تفسیر رضوی از قرآن

فاطمه مغیثی، دانش‎پژوه دوره دکتری رشته عرفان اسلامی در گفت‎وگو با خبرگزاری بین‎المللی قرآن(ایکنا) با اشاره به مقاله‎ای که در هفته پژوهش به عنوان مقاله برتر مورد تجلیل واقع شد، گفت: من در این مقاله به بحث عقل از دیدگاه روایات تفسیری امام رضا(ع) پرداخته‎ام زیرا عقل باید از منظر کسانی بررسی شود که عقل کامل هستند و امام رضا(ع) نیز از آن مستثنی نیستند.

وی با اشاره به مطالب بیان شده در این مقاله در این باره تصریح کرد: همان طور که در بخشی از این مقاله نوشته‎ام از امام رضا (ع) پرسیدند: ما العقل؟ و حضرت فرمودند: ما عبد به الرحمن و اکتسب به الجنان.( کلینی، ج1، ص 11). عقل چیزی است که به وسیله آن خداوند پرستش می‎شود و به وسیلة آن بهشت به دست می‎آید. در اینجا عقل به معنی عام نیست. همان گونه که در ادامه نیز سوال شد: پس آنچه در معاویه بود، چیست؟ فرمودند: آن نیرنگ و شیطنت است. شبیه عقل است اما عقل نیست. پس تدبیر و سیاست‎های زیرکانه معاویه از نظر معصومین (ع) عقل به شمار نمی‎رود. بلکه چیزی جز حیله و نیرنگ نیست. بنابراین حیات بدون رشد عقلانی، جهالت و پستی است. عقل به عنوان نیرویی توانا در درون انسان مطرح می شود که انسان را از ورطه گناه، شقاوت و فهم ناصحیح نجات می دهد.

وی در تبیین جایگاه عقل در نظر امام رضا(ع) ادامه داد: امام رضا (ع) هم تأکید به سزایی بر خردورزی و جایگاه عقل دارد از جمله اینکه می فرماید: دوست هر کس، عقل او و دشمنش، جهل خود اوست."(علامه مجلسی، ج 2، ص16) دوست، یاوری است که انسان را به خیرها رهنمون می کند و از پلیدی ها باز می دارد. پس عقل به عنوان یک ابزار درونی است که نقش دوست را ایفا می کند و آدمی را امر به نیکی ها نموده و مشوق خوبی برای انجام آن ها است. عقل، میزانی کامل در اختیار انسان قرار می دهد تا با آن مسائل را بسنجد. از مجموع روایات بر می آید که نه تنها عقل برهانی تخطئه نشده است بلکه به عنوان حجت درونی در کنار حجت بیرونی (نقل معتبر) مورد تأکید قرار گرفته است. مرحوم صدوق(ره) نقل می کند که ابن سکیت به وجود مبارک امام رضا(ع) عرض کرد که امروز مدعیان زیادند و دعواها فراوان. حجت خدا بر مردم چیست؟ فرمود: "العقل" (مجلسی، ج1، ص105)

این دانش‎پژوه حوزه علمیه با اشاره به مقوله تفسیر عقلی و اهمیت آن در نزد ائمه(ع) بیان کرد: تفسیر عقلی، مخصوص به موردی است که برخی از مبادی تصدیقی و مبانی مستور و مطوّی برهان مطلب به وسیلة عقل استنباط گردد و آیة مورد بحث بر خصوص آن حمل می شود.

وی ادامه داد: به بیان دیگر، عقل می تواند از شواهد قرآنی و روایی در مورد آن آیه کمک بگیرد و بعد به تفسیر آیه بپردازد. به تعبیر ایشان، عقل در این جا نقش مصباح را ایفا می کند. یعنی چراغی که تنها نورافشانی کرده و تاریکی ها را می زداید و مسیر را روشن می نماید. در این مرحله دقت نظر خاصی لازم است که بتواند آیات و روایات را در کنار هم قرار داده و تفسیر صحیح را بیان نماید. البته در این جا عقل، نقشی مستقل ندارد و وسیله ای برای درک بهتر آیات و روایات است.
این محقق حوزوی عنوان کرد: عقل در تفسیر کاربرد پررنگ‎تری نیز دارد و آن هم تکیه بر عقل برهانی است. هر چند این موهبت نیز از جانب حق تعالی به انسان داده شده است، اما به عنوان یک منبع مستقل در راستای تفسیر و پرده برداری از مفاهیم قرآن به کار می رود.

مغیثی تصریح کرد: به کارگیری عقل در تفسیر رضوی در جنبه های مختلفی خود را نشان می دهد و استناد به هر یک از روایات رضوی، پرده ای جدید از ظلمت را کنار می زند و روش و شیوة رمزگشایی حضرت رضا(ع) از آیات، یکی از کارکردهای عقل را پدیدار می سازد. یکی از مواردی که نقش عقل در آن به وضوح دیده می شود، تفسیر آیات محکم و متشابه است.

تفسیر متشابهات با ارجاع به محکمات
این محقق مدرسه معصومیه ادامه داد: امام رضا (ع) در مورد آیات محکم و متشابه روشنگری‎هایی نیز دارد از جمله این که علی بن ابراهیم قمی روایت می کند که مولانا ثامن الحجج (ع) فرمود : هر کس متشابه قرآن را به محکمش بازگرداند، به راه راست راهبری می شود.  سپس در ادامه فرمود:  در اخبار ما نیز متشابهاتی همانند متشابهات قرآن و محکماتی همانند محکمات آن وجود دارد. پس متشابهات آن را به محکماتش ارجاع دهید و از متشابه آن بدون در نظر گرفتن محکم پیروی نکنید که گمراه می شوید. " (آستان قدس رضوی، 1406 ق، ج1، ص308 و عیون اخبار الرضا (ع) ج1، ص290)
وی افزود: بر اساس آیة هفتم سوره آل عمران، آیه های قرآن کریم به دو گروه محکمات و متشابهات تقسیم می شود. اختلاف نظرهای فراوان در تفسیر این دو اصطلاح دیده می‎شود، (ر.ک طباطبایی، محمد حسین، 1417ق، ج3 ص37 - 49 ) اما با این وجود می توان گفت که محکمات، آیه هایی هستند که در دلالت خود استوار هستند و در آنها ابهام و تردیدی وجود ندارد که باعث برداشت نادرست شود. مغیثی عنوان کرد: این گروه، شامل آیه هایی می شود که دلالتشان صریح و روشن است یا دارای ظهوری تردید ناپذیرند که به احتمال خلاف ظاهر آنها توجهی نمی شود. اما متشابهات، به گونه ای هستند که به مجرد شنیدن آن ها، مراد و مقصودشان برای شنونده روشن نمی گردد بلکه مردد میان برخی معانی است که باید با ارجاع به محکمات معنای صحیح آنها تبیین گردد و ظهور پایدارشان شناسایی شود.
وی افزود: از فرمایش امام رضا(ع) دربارة محکم و متشابه، نکات اساسی استفاده می شود. اول این که وجود آیات محکم و متشابه را تایید می کند و همچنین ایشان آیات را به دو گونه تقسیم می کند. دوم این است که باید با کمک عقل، آیات محکم را از متشابه شناسایی نمود و متشابهات قرآن باید به محکمات آن بازگردانده شود. در غیر این صورت، برداشت نادرست از قرآن و گمراهی را در پی خواهد داشت. این سخن معنای ام الکتاب ( آل عمران،7) بودن محکمات را روشن می کند. یعنی محکمات، متشابهات را روشن کرده و پرده از تشابه آنها بر می دارد و تنها راسخون در علم هستند که تأویل آیات قرآن را می دانند.
این محقق تاکید کرد: پس تشابه، به معنای غیر قابل فهم بودن آیه نیست بلکه به معنای نیاز به سنجش داشتن و تفسیر شدن با محکم است و سوم آنکه در سنت روایت های معصومین (ع) نیز همانند کتاب خدا، محکم و متشابه وجود دارد بنابراین در فهم سخن  امام (ع) نیز باید با خردورزی این موضوع مورد توجه قرار گیرد و فهم سنت ائمه معصومین (ع) نیز به کار بست و با این نگاه باید قرآن و سنت را واکاوی کرد.
مغیثی اظهار کرد: چهارم آن که این عملیات استنباط آیات، باید آیات محکم و متشابه را با هم در نظر گرفت، تنها با دقت نظر و به کارگیری عقل قابل اجرا شدن است. به عبارت روشن تر باید با میزان عقل و خرد نیک اندیش به تفسیر و تبیین این آیات پرداخت و از این ابزار الهی بهره جست.
وی گفت: در نقل های دیگر همین استفاده از عقل و خردورزی از ائمة معصومین(ع) به چشم می آید. به عنوان نمونه حسن بن علی بن فضال از امام علی بن موسی الرضا (ع) روایت می کند که من از آن حضرت دربارة آیه های «الله یستهزئ بهم» ( بقره، 15) و «ومکروا و مکر الله» ( آل عمران،54) و «یخادعون الله و هو خادعهم» (نساء،142) پرسیدم. امام رضا (ع) فرمود: خداوند متعال مسخره و استهزاء نمی کند و فریب و نیرنگ نیز به کار نمی بندد لکن خداوند عزوجل، کیفر تمسخر و استهزاء و جزای مکر و فریب آنان را می دهد. خداوند بسی والاتر است از آنچه ستمکاران به او نسبت می دهند. (شیخ صدوق،1417ق، ص 163)
مغیثی در جمع‎بندی سخنانش تصریح کرد: ارجاع متشابهات به محکمات، یکی از کارکردهای عقل است که امام رضا(ع) آن را به کار می‎بندد. اما علاوه بر این، عقل در موارد دیگری نیز می‎تواند راهگشا باشد و در فهم قرآن یاری رسانی نماید از جملة آن، استفادة ارشادی از عقل است.

این محقق تاکید کرد: روشن شد که عقل از جایگاه ویژه‎ای برخوردار است و در تمامی ابعاد نظری و عملی زندگی بشر سهم به سزایی دارد و راه سعادت را به انسان رهنمون می‎شود. یکی از مواردی که عقل به خوبی راه را روشن می‎کند،‌ درک مفاهیم تفسیری قرآن کریم است. انسان‎ها با استفاده از این نیروی خدادادی می‎توانند به درک معارف قرآنی بپردازند اما کسانی که عقل‎های خود را از آلودگی‎های مادی پاک نگه داشته اند، مستحق‎اند که بیشترین درک را داشته باشند. بنابر این برای درک عمیق از این مطلب باید از ائمة اطهار (ع) استفاده کرد که کامل‎ترین عقول هستند.
در این میان، عقل در تفسیر رضوی بسیار برجسته است و نکات مبهم آیات قرآنی به خوبی روشن شده است که این موارد به صورت پراکنده در کتب روایی موجود است و به عنوان نمونه چند مورد ذکر شد. آنچه اهمیت پیدا می کند روشی است که امام رضا (ع) در به کارگیری عقل در تفسیر قرآن دارد.