نفی اعجاز قرآن؛ نتیجه گرایش اخباری در تفسیر قرآن/ واقعیتی به نام جریان نواخباری
گروه اندیشه: اخباریان را بیشتر در فقه می‌شناسیم اما یک استاد دانشگاه معتقد است که رد پای این جریان در تفسیر نیز دیده می‌شود و از مهم‌ترین تبعات تفکر اخباری در تفسیر می‌توان به نفی اعجاز قرآن و سلب اعتماد از قرآن اشاره کرد.
محمد شریفی، استادیار دانشگاه مازندان در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌الملل قرآن (ایکنا)، در خصوص پیشینه پژوهشی که در پایان‌نامه دکترای خود و در دانشگاه تهران در خصوص تحلیل و نقد دیدگاه اخباریان در حوزه تفسیر و علوم قرآن ارائه شده است، گفت: در این زمینه به صورت خاص کتابی نوشته نشده است.
پیشینه پژوهش
شریفی ادامه داد: به صورت کلی در این زمینه کتاب‌هایی چون الاخباریه و اصولها و تطورها نوشته بحر العلوم و الاستنباط عند الاصولیین و اخباریین به قلم آقای محمد غراوی نوشته شده است. اخیرا کتاب دیگری به نام اخباری‌گری تاریخ و عقاید توسط ابراهیم بهشتی نگاشته شده است که این کتاب بیشتر اخباری‌گری را معرفی کرده و معطوف به مباحث فقهی و اصولی این نحله بوده است.
وی ادامه داد: کتاب دیگری که در این زمینه وجود دارد،« اخباری و اصولی چه می‌گویند»، نوشته آقای نکونام است که بیشتر در حوزه فقه است. من متوجه شدم که در خصوص اخباریون مطالبی که نوشته شده است به علوم قرآنی و تفسیر نپرداخته‌اند و جای یک اثر تفصیلی در این زمینه خالی است.
این استادیار دانشگاه تصریح کرد: البته چندین پایان‌نامه به صورت محدود و مختصر در این زمینه کار شده است، مانند مقایسه روش تفسیری علامه طباطبای و فیض کاشانی در دانشگاه آزاد کرج یا اخباری‌گری و تاریخ آن که بیشتر رویکرد تاریخی دارد.
شریفی افزود: مقالاتی هم در این زمینه نوشته شده است که بیشتر در خصوص مطالعه اخباریان و یا برخی از دیدگاه‌های اخباریان است، مانند مقاله‌ای تحت عنوان فیض کاشانی و تفسیر صافی نوشته عزیزی‌کیا و یا رای اخباریان و اصولیان در تفسیر قرآن که بسیار به یکی از بخش‌های پایان‌نامه‌ام نزدیک بوده است که توسط آقای صادق فائق نوشته شده است.
انگیزه پژوهش
وی در خصوص انگیزه پژوهش گفت: تا کنون عموما اخباریان را به عنوان بخشی از فقها شناخته‌اند و به همین دلیل ایشان را در کنار اصولیان به کار می‌برند. این در حالی است که از بین این اخباریان کسانی من جمله فیض کاشانی و حر عاملی دیدگاه‌های تفسیری دارند، که جای بحث زیادی دارد. علامه مجلسی که از همین دست‌اند و بحار الانوار را می‌توان نوعی دایره‌المعارف قرآن به شمار آورد.
شریفی تصریح کرد: برخی از اخباریان مستقیما در زمینه تفسیر وارد شده‌اند و بعضا به صورت غیر مستقیم در خلال اندیشه‌های‌شان به موضوعات تفسیری اشاره کرده‌اند.
عقاید اخباری در علوم قرآنی
این استادیار با بیان اینکه بحث اصلی من بیان عقاید اخباریان در حوزه علوم قرآن و تفسیر بوده است، گفت: نقدهایی که بر دیدگاه ایشان وارد است نیز در پایان‌نامه آمده است.
شریفی گفت: فرضیه‌های من در خصوص عقاید اخباریان در زمینه تفاسیر عبارتند از: اختصاص فهم ظاهر قرآن به معصومان، اختصاص فهم باطن قرآن به معصومان، پیامبر و اهل بیت (ع) مخاطبان اصلی پیام قرآن، جامعیت قرآن نسبت به تمام نیازهای بشری اعم از مادی و معنویت، تحریف قرآن به کاستی، عدم جواز اجتهاد در تفسیر قرآن، انکار حجت عقل به عنوان یکی از منابع تفسیری، باور به قطعیت صدور روایات کتب اربعه. من سعی کرده‌ام این عقاید را نقد کرده و پیامدهای این اعتقادات را بیان کنم.
وی در خصوص پیامدهای رویکرد اخباری به قرآن گفت: این پیامد‌ها عبارتند از تعطیل شدن فکر، تعارض دیدگاه اخباریان با اخبار عرضه (ما روایاتی داریم تحت عنوان روایات عرضه، یعنی احادیثی که عرضه احادیث به قرآن را توصیه کرده‌اند)، ورود روایات ضعیف به حوزه تفسیر قرآن، وارد شدن خدشه به اعجاز قرآن، سلب اعتماد به قرآن به دلیل اعتقاد به وقوع تحریف و عدم کارایی آیات فاقد تفسیر روایی.
شریفی ادامه داد: اخباریان عمدتا هر آیه‌ای را که در ذیلش روایتی باشد آورده‌اند و نتیجه این است که اگر در ذیل آیه‌ای روایت نباشد مطرح نکرده‌اند و این به آن معناست که این آیات غیر قابل فهم هستند و در نتیجه فهم بخشی از قرآن تعطیل می‌شود.
جریان‌شناسی جریان و واقعیت جریان نواخباری
این استادیار دانشگاه تصریح کرد: من در مقاله‌ای که از پایان‌نامه استخراج کرده‌ام، به گونه‌شناسی اخباریان پرداخته‌ام. اولا واقعا نمی‌شود مرز این جریان را با اصولیان مشخص کرد و ثانیا می‌توان خود اخباریان را به طیف‌های خاصی تقسیم کرد. من معتقدم حداقل سه گروه اخباری داریم، اول اخباریان محض‌اند که بیشترین تعهد را به ملاک‌های اخباری دارند.
وی تصریح کرد: ما می‌توانیم ملاک‌های اخباری در تفسیر را عدم حجیت ظواهر قرآن برای غیر معصوم، عدم حجیت و اعتبار روایات نبوی مگر از طریق معصوم، عدم اعتبار ادله عقلی، حرمت اجتهاد و تقلید از غیر معصوم، اعتقاد به قطعیت صدور روایات کتب اربعه، اعتقاد به تقسیم ثنایی احادیث (توضیح اینکه فقها حدیث را به چهار نوع تقسیم می‌کنند: صحیح وحسن، ضعیف و موثق و این تقسیم رباعی است، اما اخباریان معتقدند که تقسیم ثنایی بوده و حدیث یا صحیح است و یا ضعیف)، عدم نیاز به علم رجال، عدم حجیت اجماع، عدم اعتبار قواعد غیر روایی اصول فقه و در نهایت لزوم توقف به وجوب احتیاط در شبهات حکمیه تحریمیه، دانست.
شریفی ادامه داد: اخباریان محض همه این ده ملاک را در حد افراط دارند. استرآبادی و میرزا محمد اخباری، این ده ملاک را در حد افراط دارند.
این استادیار دانشگاه گفت: گروه دوم کسانی هستند که می‌توان آنها را اخباریان اصولگرا دانست، ایشان اخباریانی هستند که بعضا قائل به قواعد اصول هم هستند. شیخ حر عاملی، شیخ یوسف بحرانی، محمد تقی مجلسی و سید هاشم بحرانی را می‌توان جزء این دسته قرار داد. این افراد صراحتا گفته‌اند که اخباری هستند اما در بخش‌هایی از کتاب‌هایشان از آراء اصولی نیز استفاده کرده‌اند.
وی تصریح کرد: گروه دیگر را می‌توان اصولیان اخبارگرا نامید که علامه مجلسی از این گروه به حساب می‌آید. با توجه به کلمات ایشان می‌توان گفت که به اخباری‌گری تمایل داشته‌اند.
شریفی در پاسخ به این سوال که آیا می‌توان صحبت از نواخباریان کرد، گفت: بله، جریان نواخباری‌گری یک واقعیت است که پاتوق‌های این جریان را می‌توانیم در قم، شیراز، اصفهان، مشهد، خوزستان و بحرین و ... ببینیم. در این شهرها علمای اخباری دفتر و حوزه دارند و فعال هستند. به نظرم مکتب تفکیک نیز اندیشه همین اخباریان را با مقداری تفاوت قبول دارد. بسیاری از اعضا مکتب تفکیک معتقدند اخباری نیستند، اما ایشان در اندیشه تابع آراء اخباری هستند.
وی در پایان گفت: شهید مطهری معتقد بود که بسیاری از فقهای ما اندیشه اخباری‌گری دارند و یکی از اصلی‌ترین خصوصیات اخباریان قائل بودن به احتیاط، یعنی حکم به احتیاط در صورت نیافتن حکم است.
