از ۸ برنامه استراتژیک تا دیجیتال شدن فهرست نسخ خطی ایران

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، لایحه تأسیس سازمان اسناد ملی ایران در سال 1345 ارائه شد. در روز هفدهم اردیبهشت‌ماه سال 1349، مجلس شورای ملی، قانون تأسیس این سازمان را تصویب کرد. کتابخانه ملی ایران به طور رسمی و با همین عنوان در سال 1316، پس از یک دوره نسبتاً طولانی تغییر نام و مکان (از 1240 و با تأسیس کتابخانه دارالفنون) آغاز به کار کرد.

تاریخچه تشکیل مجموعه کتابخانه به آغاز دهه 1240 باز می‌گردد. در سال 1230 مدرسه دارالفنون در تهران کار خود را آغاز کرد. کتابخانه کوچکی در آن مدرسه تأسیس شد که سنگ بنای کتابخانه ملی شد و در اواخر سال 1313 مهدی بیانی به عنوان نخستین رئیس کتابخانه عمومی معارف منصوب شد.

ساختمان جدید کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، یا به عبارت دیگر سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران واقع در اراضی عباس‌آباد تهران، از 11 اسفندماه 1383 با حضور رئیس جمهور وقت افتتاح شد.

آغاز رسمی فعالیت سازمان اسناد و کتابخانه ملی از سال 93

پس از انتصاب سیدرضا صالحی‌امیری به عنوان رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی طی اسفندماه 92، از سوی حجت‌الاسلام و المسلمین حسن روحانی، رئیس جمهور به طور رسمی کار این سازمان آغاز شد. 31 فروردین‌ماه بود که نخستین نشست خبری صالحی امیری در کتابخانه ملی برگزار شد.

صالحی‌امیری در این نشست اولین سیاست و راهبرد سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در دوره جدید را تبدیل کردن آن به سازمانی فعال، پویا و کارآمد عنوان کرد و گفت: برای رسیدن به این هدف تمهیداتی اندیشیده شده و اولین اقدام تشکیل شورای راهبردی در سازمان برای استفاده از خرد جمعی و ظرفیت نخبگان و اندیشمندان جهت راهبری سازمان به اهداف متعالی آن بوده است.

معرفی معاونان سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران

سیدرضا صالحی‌امیری چند روز پس از انتصاب خود، غلامرضا امیرخانی را به عنوان معاون کتابخانه ملی، فریبرز خسروی را به سمت معاون پژوهشی و غلامرضا عزیزی را به سمت معاون اسناد ملی ایران منصوب کرد. همچنین خسروی سخنگوی این سازمان شد.

تحول در دیجیتالی کردن ذخایر کتابخانه

در این دوره طرح دیجیتال‌سازی اسناد و کتاب‌های تاریخی یکی از هفت برنامه تحول‌آفرین صالحی‌امیری است که به اعتقاد وی سرعت این کار 5 درصد نسبت به سال‌های گذشته افزایش یافته است، اما با این همه این سازمان باید راه درازی را در این مسیر بپیماید.

به گفته وی از 5 میلیون نشریه، 38 هزار نسخه خطی، 34 هزار چاپ سنگی، 200 میلیون سند و 2 میلیون کتاب که در سازمان اسناد و کتابخانه ملی نگهداری می‌شوند، تنها پنج درصد آنها دیجیتالی هستند.

هشت برنامه استراتژیک صالحی‌امیری

صالحی‌امیری در تبیین برنامه‌های خود، هشت برنامه مهم و استراتژیک را برای سازمان اسناد و کتابخانه ملی تبیین کرد که از جمله آنها می‌توان به بازگشت به جایگاه خود در سطح ملی، منطقه‌ای و جهانی، سهولت دسترسی همگان به ذخایر منابع ملی، حلقه ارتباط با گذشته، حال و آینده، ظرفیت دیجیتال‌سازی منابع و کتاب‌های مأخذ، ایجاد اندیشگاه، دانشنامه فرهنگ معاصر، گسترش مراکز خدمات پژوهشی، توجه به تاریخ شفاهی و تبدیل آن‌ به دانستنی‌ها اشاره کرد.

توجه به حوزه بین‌الملل و توریسم فرهنگی

دیپلماسی فرهنگی یکی دیگر از برنامه‌های این سازمان در سال جاری بود که در راستای ایجاد ارتباط مؤثر با کتابخانه‌های بین‌المللی انجام شد و در این راستا سازمان اسناد و کتابخانه ملی با سازمان میراث فرهنگی تفاهم‌‌نامه‌ای منعقد کرده که به موجب آن برای سرمایه‌گذاری حول موضوع توریسم فرهنگی مقرر شده بخشی از گردشگران خارجی که به موضوعات فرهنگی علاقه‌مند هستند، نیم‌روزی را برای بازدید از کتابخانه ملی اختصاص دهند.

1.5 میلیون نسخه خطی ایران در خارج از کشور

میراث ملی بزرگی از سرزمین ایران وجود دارد که به گفته صالحی‌امیری برخی از این نسخ در تملک افراد و در منازل‌شان به شکل نامناسبی چه در ایران و چه در کشورهای هم‌جوار تا هند نگهداری می‌شود. علاوه بر این در کتابخانه‌های سایر کشورها نیز چنین نسخی یافت می‌شود.

وی گفت: پیش‌بینی می‌شود 500 هزار نسخه خطی فارسی در آسیا، یک میلیون نسخه فارسی و عربی در هند و پاکستان و 400 هزار نسخه خطی در داخل کشور در منازل شهروندان باشد. به همین مناسبت از گذشته تهیه این نسخ در دستور کار قرار گرفته است. در حال حاضر در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، کمیته‌ای متشکل از کارشناسان خبره با سوابقی دیرینه نسبت به تهیه این نسخ فعال است.

تأسیس اندیشگاه فرهنگی

یکی از اقدامات سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران تأسیس اندیشگاه بود که در سال جاری با هدف تعالی افکار و اندیشه‌های علمی کار خود را آغاز کرد و ده‌ها نشست علمی و تخصصی و نیز مراسم نقد کتاب و رونمایی کتاب در این اندیشگاه برگزار شد.

تدوین دانشنامه فرهنگ

رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران پس از اینکه حکم ریاست این سازمان را در اختیار گرفت، تدوین دانشنامه فرهنگ را در دستور کار قرار داد که توسط 20 گروه و صد پژوهشگر نخبه کشور در قالب یک برنامه سه ساله در حال تدوین است.

آخرین وضعیت 200 نیروی بلاتکلیف کتابخانه ملی

صالحی‌امیری درباره بلاتکلیفی 200 نیروی انسانی در کتابخانه ملی ایران گفت: همه این افراد عقد قرارداد و کار بیمه آنها انجام شده و حقوق‌شان هم پرداخت می‌شود، به گونه‌ای که ما بنا نداریم حتی یک نفر را از سازمان اخراج کنیم.

وی بیان کرد: معتقد هستیم که در حقیقت آن چیزی که در گذشته در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران اتفاق افتاده است، خسارتش را نباید کارکنان بپردازند. ناگفته نماند که اقدام به گسترش حجم دولت و سازمان‌ها از جمله سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران تصمیم غیرکارشناسی بود، اما ما بنای هیچ گونه چالش برای کارکنان سازمان نداریم، به گونه‌ای که اکنون هر 200 نفر کارمند بلاتکلیف کتابخانه ملی، دارای عقد قرارداد و بیمه بوده و در حال فعالیت هستند.

آخرین وضعیت ساختمان 30 تیر

یکی از اقداماتی که این سازمان در دستور کار خود قرار داده و به صورت جدی مصمم است تا آن را به سرانجام برساند، احیای ساختمان 30 تیر کتابخانه ملی ایران است تا آن را برای موزه دائمی و هم برای نماد کتابخانه ملی احیاء کند.

کتابخانه ملی 30 تیر نماد کتابخانه ملی ایران است که از سال 1316 تا به امروز یعنی قریب به 80 سال قدمت دارد.
در این راستا مکاتباتی با وزیر آموزش عالی برای تخلیه یکی از موزه‌های علمی که به یکی از دانشگاه‌ها ارائه داده‌اند، انجام شده و این نوید داده شده است که در آینده نه چندان دور، موزه کتاب و کتابت در این ساختمان فعال خواهد شد و بخشی از آثار نفیس و اندوخته‌های قدیمی کتابخانه ملی ایران به این موزه انتقال داده می‌شود.

کتابخانه ملی ایران 77 ساله شد

کتابخانه ملی ایران در سال جاری به 77 سالگی خود رسید و در این راستا مراسم گرامیداشت با حضور رؤسای سابق کتابخانه ملی ایران برگزار شد. این کتابخانه در سال 1316 در کشور تأسیس شد که فرایند شناسایی، فراهم‌آوری، نگهداری، سازماندهی واطلاع‌رسانی اسناد ملی ایران را برعهده دارد.

بزرگداشت پوری‌سلطانی؛ مادر کتابداری ایران

آیین بزرگداشت مقام علمی و فرهنگی پوری سلطانی، مادر کتابداری ایران از سوی کتابخانه ملی ایران برگزار شد. تلاش‌های بی‌وقفه وی در شکل‌گیری و پیشرفت مرکز خدمات کتابداری سنگ بنایی شد تا کتابخانه ملی مرکزیت مباحث فنی کتابداری را در سطح کشور پذیرا باشد.

تدوین کتابشناسی‌های ملی استاندارد با شکل جدید دوره نوینی را نوید می‌داد که نخستین جلد آن متعلق به کتاب‌های منتشر شده در نیمه نخست سال 1362 بود. کتابشناسی ملی خود محصول علم دیگری بود، مانند سرعنوان‌های موضوعی فارسی، فهرست مستند مشاهیر و مؤلفان و نشانه مؤلف فارسی و نظایر آن که در همه آنها حضور پوراندخت سلطانی آشکار بود.

تحویل اسناد «اصلاحات ارضی» به آرشیو ملی پس از 55 سال

اسناد اصلاحات ارضی در مناطق مختلف کشور پس از گذشت 55 سال از امضای آن توسط «محمدرضا پهلوی» برای انجام کار فهرست‌نویسی و نگهداری به آرشیو ملی ایران ارائه شد.

انتقال مرحله اول اسناد مرکز پژوهش و اسناد نهاد ریاست جمهوری به سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران پایان یافت. این اقدام در راستای اجرای مصوبه شورای عالی اداری و پیگیری‌ها و اقدامات صورت گرفته از سوی معاونت اسناد سازمان یاد شده، صورت گرفته است.

اسناد مذکور که اکثراً آسیب دیده و فاقد فهرست بود، بارگیری و تحویل مخازن اداره‌کل شناسایی و فراهم‌آوری اسناد ملی شده است. همچنین موضوعات این اسناد شامل «اسناد اصلاحات ارضی در مناطق مختلف کشور»، «اسناد وزارت دربار پهلوی دوم در دوره امیر اسدالله اعلم»، «اسناد کمیسیون اجتماعی وزارت دربار پهلوی دوم به ریاست محمد باهری»، «اسناد تعرفه‌های گمرکی در دوره‌های مختلف»، «اسناد استخدامی نخست‌وزیری و وزارت دربار پهلوی دوم» و گزارش‌های پژوهش‌های دوره ریاست جمهوری وقت است.

تعطیلی شیفت شب و راه‌اندازی مجدد آن در کتابخانه ملی

شیفت شب کتابخانه ملی از ابتدای ماه مبارک رمضان امسال تعطیل شد، اما پس از دو ماه دوباره راه‌اندازی شد. یکی از دلایل تعطیلی این بود که متوسط مراجعان در شیفت شب کتابخانه ملی 5 نفر در هر شب بوده است، که برای دایر بودن این شیفت، باید انرژی و توان زیادی صرف شود که خلاف صرفه و صلاح سازمان است.

عدم حضور کتابخانه ملی در نمایشگاه کتاب فرانکفورت

کتابخانه ملی ایران طبق سال‌های گذشته، در سال جاری در نمایشگاه کتاب فرانکفورت حضور نیافت که فریبرز خسروی، سخنگوی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران درباره دلایل عدم حضور این کتابخانه در نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت، گفت: اصولاً نمایشگاه کتاب فرانکفورت، نمایشگاهی برای عقد قرارداد برای ناشران است، یعنی ناشران بین‌المللی در این نمایشگاه حضور یافته و به عقد قرارداد برای انتشاراتی که دارند، می‌پردازند.

به گفته وی، حضور کتابخانه‌های ملی معمولاً در نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت، خیلی معنای روشنی ندارد و کتابخانه‌های ملی جهان نیز در این نمایشگاه حضور پیدا نمی‌کنند، به همین منظور کتابخانه ملی تصمیم گرفت که در این نمایشگاه‌ شرکت نکند.

سخنگوی کتابخانه ملی ایران در پاسخ به این که آیا کتاب‌های منتشر شده این کتابخانه در نمایشگاه فرانکفورت حضور خواهد یافت، گفت: معمولاً در نمایشگاه فرانکفورت بیشتر کتاب‌هایی که با زبان‌ انگلیسی یا سایر زبان‌هایی که پرمخاطب هستند، ارائه می‌شود؛ اگر ناشری علاقه‌مند به معرفی آثار این کتابخانه در نمایشگاه کتاب فرانکفورت است، ما پذیرای آن خواهیم بود.

وی افزود: برای عرضه آثار سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت هیچ پیشنهادی از سوی این کتابخانه به ناشران ارائه نشده است، چراکه اغلب آثاری که کتابخانه ملی منتشر می‌کند، کتاب‌هایی هستند که برای علوم کتابداری و آرشیوی حالت ابزاری دارد و مصرف‌کنندگان آنها هم کشورهایی همانند افغانستان و تاجیکستان هستند که به دلیل ارتباط مستقیم با این کشورها، این آثار را به کشورهای مربوطه ارسال می‌کنیم.

فیپای مختصر چالشی جدید در حوزه کتاب

سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در اقدامی فیپا یا همان شناسنامه کتاب که شامل اطلاعات کتابشناختی لازم‌ برای‌ شناسایی‌ و بازیابی‌ یک‌ کتاب‌ بر مبنای‌ ضوابط‌ و استانداردهای‌ بین‌المللی‌ قبل‌ از انتشار است، را حذف و فیپای مختصر را جایگزین آن کرده، اما این کار با مخالفت بسیاری از کارشناسان مواجه شده است.

غلامرضا امیرخانی درباره این موضوع گفت: هدف فیپا یا همان فهرست‌نویسی پیش از انتشار، در واقع ارائه خدمت به کتابخانه‌ها بوده، نه ناشران. یعنی اساساً فیپا با هدف کمک به فهرست‌نویسی در کتابخانه‌ها بوده است چون کتابخانه‌ها همه امکانات و نیرو و تخصص لازم را نداشتند، این کار انجام شد.

وی افزود: اگر کشوری در دنیا  برای صدور فیپا به سیستم ما عمل می‌کند من عقب‌نشینی می‌کنم. صدور فیپا دو روش دارد؛ در کتابخانه کنگره آمریکا،  فیپا را ظرف 20 روز صادر می‌کنند. دوم این‌که کتابخانه کنگره تنها به کتاب‌هایی فیپا می‌دهد که به‌صورت گسترده توزیع شوند. فیپا در هیچ کشوری اجباری نیست و تنها در ایران اجباری است. باید توجه داشته باشید که فیپا یک منتی است که کتابخانه کنگره سر ناشر می‌گذارد و صراحتاً اعلام می‌کند که من فقط به ناشران و کتاب‌های مهم فیپا می‌دهم که قرار است در تمام کتابخانه‌های عمومی توزیع ‌شود و ظرف بیست روز فیپا می‌دهد که آن‌ هم کامل نیست، اما برخلاف آنها ما فیپای توصیفی می‌دهیم.

امیرخانی ادامه داد: از آن طرف هم به دلیل اینکه حجم کار فیپا زیاد شده بود، این کار هم وقت و هم انرژی زیادی از همکاران ما می‌گرفت و هم اینکه ناشران توقع داشتند 48 ساعته صادر شود و این امر محقق نمی‌شد که این هم البته روند غلطی بوده که دو، سه سال پیش رایج شده بود. 

*نگاهی به برنامه‌های آینده

دیجیتالی شدن فهرست نسخ خطی ایران «فنخا» در آینده نزدیک

صالحی امیری درباره فهرست نسخ خطی ایران «فنخا» گفت: این سازمان حتماً «فنخا» را به صورت دیجیتال منتشر خواهد کرد، اما این کار نیازمند برنامه است و در حال حاضر معاونت پژوهش سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران با همکاری مؤلف در حال مذاکره برای یک برنامه‌نویسی نرم‌افزاری است تا این کار هر چه سریع‌تر دیجیتالی و در اختیار پژوهشگران و محققان قرار گیرد.

وی ادامه داد: منظور از دسترسی این است که هر کسی با هر عنوان و هر مفهوم، جمله و کلمه‌ بتواند کل منابع را جست‌وجو کند به همین منظور قطعاً فهرست نسخ خطی ایران را دیجیتالی خواهیم کرد و تاکنون 34 نسخه از «فنخا» برای مراجع، نمایندگان ولی فقیه، دانشگاه‌ها و کتابخانه‌های ملی بزرگ ارسال شده است و به تدریج نیز در دسترس همه پژوهشگران قرار خواهد گرفت.

این مجموعه که با تلاش یک دهه کتاب‌شناسان، فهرست‌نگاران و نسخه‌شناسان ایرانی و با همکاری پژوهشگران مؤسسه فرهنگی - پژوهشی الجواد آماده‌سازی و جمع‌آوری شده، مجموعه‌ای 40 جلدی است که در آینده نزدیک از سوی سازمان اسناد و کتابخانه ملی منتشر می‌شود.

اظهار امیدواری برای شکوفایی کتابخانه ملی ایران در سال آینده

صالحی‌امیری گفت: در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، هشت برنامه را تعریف کردیم که همه آنها برای رسیدن به هدف، نیازمند پشتوانه مالی است. دولت تدبیر و امید و سازمان برنامه و بودجه، وعده‌ها و قول‌های خوبی داده‌اند. به همین منظور امیدواریم سال 94 سال شکوفایی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران باشد و امیدوارم بودجه این کتابخانه در حوزه خرید نسخ خطی در بودجه سال 94 کتابخانه ملی افزایش چشمگیری داشته باشد.