نگاهی به آیین‌های نوروز در فرهنگ مناطق کویری ایران
کانون خبرنگاران نبأ: عید نوروز خاصیتی فرا منطقه‌ای داشته و منحصر به یک کشور یا منطقه نیست ولی آنچه مسلم است آداب و رسوم برگزاری آن در ایران ویژه و قابل تامل است؛ از همین رو آیین‌های نوروز در شهر نائین بررسی می‌کنیم.
به گزارش کانون خبرنگاران نبأ وابسته به خبرگزاری ایکنا، جشن نوروز از آیین‌های باستانی و ملی ایرانان است، در ادبیات فارسی نوروز را مانند بسیاری دیگر از رسوم به نخستین پادشاهان نسبت می‌دهند. شاعران و نویسندگان قرن چهارم و پنجم هجری چون فردوسی، منوچهری، عنصری و دیگران تاریخچه نوروز را از زمان جمشید از شاهان پیشدادی ایران می‌دانند، شایان ذکر است با امعان نظر به برگزاری جشن هایی در منطقه آسیای صغیر و یونان و لیدی در هنگام رسیدن خورشید به برج حمل و اعتدال بهاری، پیشینه آن حتی به قبل از دوران جمشید نیز می‌رسد.
در دوران پیش از اسلام، هخامنشیان، پارتیان و ساسانیان همه‌ساله نوروز را با برپایی مراسم و تشریفات خاصی جشن می‌گرفتند. با ظهور اسلام و گرایش ایرانیان به اسلام نه‌تنها چالشی میان اسلام و آیین‌های ملی ایران خصوصا نوروز به‌وجود نیامد بلکه اسلام با آراسته‌کردن نوروز به دعا، نماز و ... با کمک به غنای محتوایی آن، رنگ و بویی تازه به آن داد و پیوندی مستحکم میان نوروز و ایران برقرار شد.
قرآن کریم می‌فرماید: «با دقت به آثار و نشانه‌های رحمت پروردگار بنگر که چگونه زمین را پس از مردن دوباره زنده می‌کند همان خداوندی که مردگان را بعد از مردن دوباره زنده می‌کند همان خداوندی که مردگان را بعد از مردن دوباره زنده می‌نماید و اوست که با قدرت ذاتی خود بر هر چیزی تواناست».(روم 50)
کلمه «عید» ریشه آسمانی دارد و یک بار به صورت صریح در قرآن کریم در سوره مائده آیه 114 به کار رفته است: «عیسی عرض کرد خداوندا مائده‌ای برای ما بفرست تا برای اول و آخر ما عیدی باشد و نشانه‌ای از تو و به ما روزی ده که تو بهترین روزی‌دهندگانی» عید که در این آیه شریفه به کار رفته از ماده (عود) به معنای بازگشت است.
حضرت علی(ع) هر روزی که در آن معصیت خدا نشود را عید دانسته‌اند، همچنین امام صادق(ع) به یکی از اصحابش به نام معلی بن خنیس درباره عید نوروز فرمودند: «نوروز روزی است که پیامبر اکرم(ص) در غدیر خم برای ولایت امیرالمؤمنین(ع) از مردم پیمان گرفت، روزی است که علی(ع) بر خوارج نهروان پیروز شد و روزی است که قائم ما اهل بیت(ع) ظهور خواهد کرد».
عید نوروز خاصیتی فرا منطقه‌ای داشته و منحصر به یک کشور یا منطقه نیست ولی آنچه مسلم است آداب و رسوم برگزاری آن در ایران ویژه و قابل تامل است و به همین دلیل چندی پیش نوروز به عنوان یکی از مهم‌ترین میراث معنوی ایرانیان در یونسکو به ثبت رسید در قسمت‌های مختلف ایران نیز این آیین با مختصر تغییراتی در چند و چون و شیوه برگزاری، گرامی داشته می‌شود.
در این نوشتار نگاهی به سنت‌های آیینی نوروز در مناطق کویری ایران داریم؛ در حاشیه کویر مرکزی ایران شهر نائین به عنوان نمونه‌ای از فرهنگ کهن باستانی که حتی شاخه‌ای از زبان و گویش پهلوی هنوز در آن جریان دارد شناخته می‌شود؛ همچنین به عنوان یکی از نخستین شهرهایی که آئین مبین اسلام را پذیرفته و تلفیق زیبای هنر و فرهنگ پیش از اسلام و پس از اسلام را می‌توان در آثار معماری آن نظیر مسجد جامع، مسجد سرکوچه محمدیه، حسینیه‌ها و در فرهنگ مردم آن مشاهده کرد.
1- کاشتن سبزه
اسفندماه، ماه پایانی زمستان، هنگام کاشتن دانه و غله است. کاشتن ( سبزه عید) به صورت نمادین و شگون از روزگاران کهن در همه خانواده‌ها مرسوم بوده است، ده روز یا دو هفته پیش از نوروز در ظرفهای کوچک و بزرگ، کاسه، بشقاب و پشت کوزه و... دانه هایی چون گندم، عدس، ماش و ... می‌کارند و موقع سال تحویل در سفره هفت سین قرار می‌دهند سبزه‌ها را تاروز سیزده نگه داشته و در این روز زمانی که برای سیزده بدر از خانه بیرون می‌روند در آب روان می‌اندازند.
2- رنگ کردن تخم مرغ، خیس کردن انجیر، گردو و هلو
تخم مرغ را که نماد زایش و باروری است با رنگهای طبیعی و شاد نظیر رناس به عنوان شگون رنگ کرده و در دید و بازدیدهای عید به یکدیگر خصوصا به بچه‌ها می‌دهند و در سفره هفت سین نیز قرار می‌دهند در برخی از مناطق این تخم مرغها را در روز سیزده بدر به عنوان سرگرمی و بازی استفاده می‌کنند.همچنین انجیر خشک، گردو و تکه هایی از هلوی خشک را در آب خیسانده تا خوشمزه‌تر شده و بهتر قابل استفاده باشد و آنها را در کاسه‌های کوچکی به عنوان پذیرایی در دید و بازدیدها مصرف می‌کنند.
3- پختن شیرینی محلی
از ده روز تا یک هفته مانده به نوروز مردم نایین شیرینی محلی خاصی در چند نوع به نام‌های شکری، برنجی، حاج بادام، شیرمال و نخودچی را در فرهای خانگی منزل خویش یا همسایه و فامیل پخته و بوسیله آنها آماده پذیرایی از میهمانانشان می‌شوند.
4- مراسم چهارشنبه سوری( قاشق زنی و فال گوش)
در آخرین چهارشنبه سال با بر پا کردن آتش و پریدن از روی آن و همچنین مراسم قاشق زنی که با انداختن چادر یا پوششی بر روی سر به منظور عدم شناسایی و زدن قاشق به کاسه خالی ضمن مراجعه به درب منازل همسایه‌ها از آنها مقداری آجیل، شیرینی و خوردنی جهت فقرا یا مصرف به عنوان شگون انجام می‌گرفت. رسم فالگوش نیز به این صورت بود که فردی بر سر راه عبور مردم مخفی می‌شد و اولین کلمه یا جمله ای که از آنان می‌شنید به عنوان فال خود در امور زندگی قلمداد می‌کرد.
5- گردهم آییی در امامزاده‌ها
رسم و باوری کهن است که همه اعضای خانواده در موقع سال تحویل در خانه و کاشانه خود در کنار سفره هفت سین گرد می‌آیند. در شهرستان نایین اکثر خانواده‌ها در زمان تحویل سال در محل امامزاده سلطان سید علی(ع) گردهم آمده و ضمن زیارت به اولین دید و بازدیدها و تبریک‌های پس از تحویل سال می‌پردازند.
6- مراسم میر نوروزی
یکی از جشنهایی که ایرانیان در ایام نوروز برگزار می‌کردند جشن میر نوروزی بود که بدین صورت است که در ایام عید در هر شهر و دیاری برای تفریح و شادی اهالی موقتا امیر یا حاکم وقت شهر را به ظاهر از امارت خلع و به جای او میر نوروزی برای چند روزی انتخاب می‌شد این مراسم در بیشتر شهرهای ایران برگزار می‌شده چنانکه حافظ نیز در یکی از غزلیات خود اشاره ای به آن دارد آنجا که می‌گوید:
سخن در پرده می‌گویم چو گل از غنچه بیرون آی
که بیش از پنج روزی نیست حکم میر نوروزی
در نایین هم این جشن برگزار می‌شده و بدین گونه بوده است که ابتدا شخصی را به عنوان حاکم موقت از بین افراد شاخص با داشتن شرایطی خاص انتخاب می‌کردند او به محض انتخاب 2 نفر را به عنوان وزیر تعیین می‌کرد و از روز سوم عید به مدت هفت روز در محله پنجاهه از محلات هفت گانه نایین بر کرسی حکومت می‌نشست.
البته در این مدت نوازندگان محلی نیز با وی همکاری داشتند چنانچه در پی هر فرمان آنان آهنگهای شاد می‌نواختند و سبب شعف و شادی حاضران می‌شدند. حکم حاکم بدون چون و چرا به‌وسیله یکی از وزیران اجرا می‌شد و اگر کسی سرپیچی می‌کرد برای او حکم حبس و جریمه صادر می‌شد.
نمایندگان هر محله وظیفه داشتند اگر در محله‌ای بین افراد یا خانواده‌ای کدورتی بود گزارش کنند. نماینده حاکم دستور می‌داد که آنها را احضار کنند و پس از شنیدن مشکل آنها دستور به صلح و آشتی می‌داد و یا اگر در محله ای فردی در طول سال باج خواهی کرده بود و شاکی داشت باید مقداری پول یا جنسی که گرفته بود را باز پرداخت کند از این رو هر شهروندی سعی می‌کرد در طول سال مرتکب خلافی نشود زیرا که به یقین در ایام حکومت میر نوروزی در حضور تماشاچیان توبیخ و جریمه می‌شد حتی اگر کسی بدهکار بود و نمی‌توانست بدهی خود را تسویه کند یکی از وزیران به طور محرمانه به یکی از ثروتمندان شهر مراجعه و تقاضای کمک برای شخص مقروض می‌کرد.
7- خوراک‌های نوروزی
افزون بر خوردنیهای سفره هفت سین خصوصا سمنو که قبل از نوروز آماده می‌شد در حافظه سالمندان از غذاهای ویژه شب اول سال و روز نوروز در شهرها و مناطق کویری یاد شده است خوراکی‌هایی که با ویژگی‌های اقلیمی و نوع فراورده‌های هر منطقه هماهنگی داشت و در عین حال بهترین و کمیاب‌ترین غذای منطقه بود ( پلو ) در شهرهای مرکزی ایران تا چندی پیش غذای جشن‌ها، میهمانی‌ها و نشانه رفاه و ثروتمندی بود و این بهترین غذا، خوراک خاص همه مردم فقیر و غنی در شب نوروز بود خوردن سبزی پلو با ماهی و رشته پلو در شب و روز نوروز در اکثر شهرهای ایران رسم است.
* گزارش احسان احمدی نایینی
