ویژگی‌های علم مطلوب در روایات اسلامی

مجید معارف، عضو هیئت علمی دانشکده الهیات دانشگاه تهران در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، در رابطه با جایگاه دانش‌اندوزی در قرآن و احادیث، گفت: علم و دانش در آیات قرآن و روایات اسلامی جایگاه بسیار بزرگی دارد. در خود قرآن کریم آشکارا بین عالم و جاهل تفاوت اعلام شده است آنجا که خداوند می‌فرماید:‌ «هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ؛ بگو آیا کسانى که مى‏دانند و کسانى که نمى‏دانند یکسانند»، ( زمر/9).

وی افزود: پیام این آیه این است که دانایان با افراد جاهل قطعاً برابر نیستند و خدای تبارک و تعالی اعلام می‌کند که عالمان به مقامی می‌‌رسند که خداترسایان واقعی می‌شوند و تعبیرهای بسیار زیادی در قرآن کریم است که بر منزلت عالم و دانشمند تأکید شده تا جایی که علما در کنار خداوند و ملائکه می‌توانند شهادت‌دهندگان واقعی به وجود خدا و عالم بودن خداوند تبارک و تعالی باشند، آنجا که می‌فرماید: «شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ وَالْمَلاَئِکَةُ وَأُوْلُواْ الْعِلْمِ قَآئِمَا بِالْقِسْطِ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ؛ خدا که همواره به عدل قیام دارد گواهى مى‏دهد که جز او هیچ معبودى نیست و فرشتگان [او] و دانشوران [نیز گواهى مى‏دهند که] جز او که توانا و حکیم است هیچ معبودى نیست»، (آل عمران/18)، اینجا علما در کنار ملائکه و خود خداوند شهادت‌دهندگان به قسط و عدل الهی معرفی شد‌ه‌اند.

این عضو هیئت علمی دانشگاه عنوان کرد: از آیات قرآن که بگذریم در روایات اسلامی که از طریق شیعه و سنی وارد شده نیز در خصوص عالم و جایگاه و اهمیت او و هم در خصوص علم، یعنی ماهیت علم و محتوای علم اسلامی و آن چیزی که حقیقتاً انسان را به سر منزل مقصود برساند، مسائل بسیار زیادی وجود دارد.

وی ضمن تصریح این مطلب که در روایات اسلامی از علم و دانش به‌عنوان بهترین سرمایه و توشه انسان یاد شده است، گفت: این حکمت پیامبر اسلام(ص) را همگی شنیده‌ایم که فرموده‌اند: «طَلَبُ العِلمِ فَریضَةٌ عَلى کُلِّ مُسلِمٍ أَلا إِنَّ اللّه‏َ یُحِبُّ بُغاةَ العِلمِ؛ طلب دانش بر هر مسلمانى واجب است. خداوند جویندگان دانش را دوست دارد» و توصیه کردند که «اطلبوا العلم و لو بالصین؛ به‌دنبال علم بروید ولو اینکه در چین باشد»، جالب اینجاست که زمانی که این حدیث گفته شده، چین مرکز علوم اسلامی نبوده، بلکه شاید به‌طور مثال مرکز علوم مادی و تجربی از قبیل دانش‌های بشری، ستاره‌شناسی، ریاضیات، دانش‌های تجربی دیگر، پزشکی و ... بوده و این قبیل دانش‌ها در چین وجود داشته است. تشویق اسلام حکایت از این موضوع می‌کند که دانش‌اندوزی فقط اختصاص به علوم دینی از نوع علوم اعتقادی، علوم اخلاقی یا مثلاً دانش‌های فقه و احکام دینی ندارد. اسلام کسب همه گونه علم و دانش را مورد توجه و اهمیت قرار می‌دهد.

طلب مغرفت همه موجودات برای جوینده دانش

وی افزود: در روایات اسلامی آمده است که همه‌گونه موجودات حتی ماهیان دریا برای کسی که دنبال علم و معرفت برود، طلب مغفرت می‌کنند. اینها از مشوق‌های روایات اسلامی است برای اینکه انسان به‌دنبال علم و دانش برود ولی در عین حال این مطلب را هم اشاره می‌کنم که علم اگر خالی از جهت و برخی معیارهای دینی باشد می‌تواند به‌عنوان یک سلاح خطرناک و مخربی در اختیار بشر قرار گیرد و کم هم نیست ضایعات و مصائبی که گریبانگیر انسان می‌شود که ریشه آن به قدرتمندی بشر در سایه گسترش علوم تجربی و تکنولوژی‌هایی که واقعاً انسان را بر طبیعت مسلط می‌کند بر می‌گردد. سلاح‌های مخرب نتیجه گسترش علم و دانش است و اگر علم در کنار خودش بعضی از ابزارهای محدودکننده یا جهت‌دهنده را نداشته باشد مصائب این علم کمتر از فوایدش نخواهد بود.

معارف با اشاره به ویژگی‌های علم مطلوب در روایات اسلامی، اظهار کرد: در روایات اسلامی علم مطلوب، علمی است که با ویژگی‌هایی همراه باشد. در بعضی از روایات و آیات قرآن، علم با اخلاص و رضای الهی همراه شده است. شعار پیامبران این بوده که من در مقابل درس و بینشی که به شما می‌دهم هیچ اجر و مزدی نمی‌خواهم، اجر و مزد من باید بر خدای عالمیان باشد و لاغیر. این نشان می‌دهد که عالم باید آموزش علم خود را با رضای الهی و اخلاص همراه کند و یکی از دلایل موفقیت پیامبران و نفوذ سخن پیامبران در مردم این بوده که این بزرگواران رابطه علم‌آموزی و مزدخواهی را در ذهن خودشان حذف کرده بودند، علم را متاع تحصیل دنیا و به دست آوردن پول و قدرت نمی‌کردند؛ فلذا سخنان آن بزرگواران اثر بهتری بر مردم داشته است.

این عضو هیئت علمی دانشکده الهیات اظهار کرد: علم و تواضع باید قرین هم باشند، هم کسی که صاحب علم است باید از داشتن علم و دانش خودش احساس غرور نکند و در مقابل شاگردان و متعلمین با تواضع مواجه شود و هم برای کسانی که دنبال علم هستند، لازم است و توصیه شده که در مقابل معلم خودشان برخورد متواضعانه‌ای داشته باشند، در روایت است که «تواضعوا لمن طلبتم منه العلم؛ در مقابل کسانی که ازشان طلب علم می‌کنید متواضع باشید».

وی ادامه داد: علم باید با کشف حقیقت ملازمه داشته باشد و در نتیجه معرفت و بصیرت ایجاد کند. در روایات داریم که « العلم شعاع المعرفة»، علم باید شعاعی از معرفت باشد، علم باید با عمل همراه باشد، در بسیاری از روایات داریم که «العلم مقرون بالعمل» علم باید همراه با عمل باشد و در یک بیان امام علی(ع) می‌فرماید که عالم واقعی کسی است که فعلش قولش را تصدیق کند و قولش، فعلش را تصدیق کند و اگر کسی قولش با فعلش هماهنگ نباشد در واقع او جاهل خواهد بود.

معارف گفت: علم در روشنگری مردم باید رسالت پیامبرانه داشته باشد و به هدایت مردم کمک کند، علم باید با حکمت یعنی دانش قطعی و خالی از شک و تزلزل مناسبت داشته باشد، یعنی علم واقعی علمی است که تنه به تنه حکمت بزند و حکمت یعنی دانش قاطع و راستین که می‌تواند در دل شنونده آن نفوذ واقعی داشته باشد. در عین حال علم با بعضی ویژگی‌های اخلاقی نظیر حلم، سکوت و آرامش همراهی دارد، پیامبر اسلام(ص) فرمودند که «للعالم ثلاث علامات؛ العلم، والحلم، والصمت» عالم سه علامت دارد که یکی علم، یکی حلم و دیگری خاموشی و به موقع سخن گفتن است. از اینگونه روایات موارد بسیار زیاد دیگری هم هست که من علاقه‌مندان را دعوت می‌کنم به کتاب شریف میزان‌الحکمة آیت‌الله ری شهری مراجعه کنند، در بخشی که مربوط به علم و دانش است از اینگونه حکمت‌ها در ویژگی‌های علم اسلامی به کرات وارد شده است.