گزارش ایکنا از برگزاری کارگاه سیره‌پژوهی در پژوهشکده تاریخ اسلام
گروه اندیشه: جلسه دوازدهم و سیزدهم سلسله جلسات سیره‌پژوهی گروه سیره معصومین پژوهشکده تاریخ اسلام با عنوان جغرافیای سیره، عصر روز گذشته شنبه ۲۹ فروردین با حضور احمد پاکتچی برگزار شد.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، در جلسه‌ای که پیش از این در سال گذشته برگزار شده بود، مبانیِ جغرافیای سیره مورد بررسی قرار گرفته بود و در این جلسه نیز موارد کاربرد چنین شیوه‌ای مطرح گردید.
پاکتچی در این جلسه به بیان مواردی پرداخت که دانستن جغرافیای سیره به فهم آن ها کمک می کند که یکی از این موارد «درک بهتر از فاصله هاست».
وی ضمن بیان مثالی در این خصوص اظهار کرد: در حالت عادی نقشه را پیش رویمان می گذاریم و مستقیم‌ترین مسیر بین مکه و مدینه و کوفه را در نظر می گیریم و تصورمان این است که این مسیر، بهترین مسیر است. حال آنکه صحراها و مسیرهای صعب العبوری در این میان وجود دارد که امکان گذر از آنها وجود ندارد. لذا مراد از «درک بهتر از فاصله ها» آن است که همین مسیر بهتر کدام است؟ به عنوان نمونه می توان موطِن حلیمۀ سعدیه را بیان کرد. حلیمه همان دایۀ پیامبر اکرم(ص) است که آن حضرت دوران شیرخوارگی و هم چنین زبان آموزی خود را در آن جا گذرانده است.
بادیه کجاست و در چه فاصله‌ای از مکه قرار دارد؟
وی افزود: سوال این جاست که این بادیه کجاست و در چه فاصله ای از مکه قرار دارد. در اطلس السیره النبویه تالیف شوقی ابوخلیل، این موطن، قبیلۀ بنو سعد دانسته شده است که فاصلۀ کمی با مکه دارد. «درک بهتر از فاصله ها» در دانستن جغرافیای «شعب ابی طالب» نیز نمایان است؛ زیرا تصور این است که این شِعب در یک بیابان برهوت و بی آب و علف وجود داشته است، اما در همین اصلس شاهدیم که این شِعب در داخل شهر قرار داشته است و حاشیه ای برای مکه به حساب می آمده است. این مطلب نشان می دهد که هدف قریش از این کار به نوعی بایکوت و ایزوله کردن مسلمانان بوده است و نه اخراج ایشان.
وی در ادامه اظهار کرد: یکی دیگر از مواردی که در درک بهتر فاصله ها نمودار است، شناسایی اندازه ها بر اساس مسافات و منازل است. می توان در اینجا احادیثی را مثال زد که برای قصر نماز آورده شده اند. در این احادیث که در معتبرترین کتب حدیثی هم چون «من لا یحضر»، «تهذیب» و ... وجود دارد، غالبا طی مسافت یک روز معادل 8 فرسخ به عنوان میزان ترخّص معرفی شده است. با استفاده از کتابهایی هم چون «المسالک و الممالک» می توان تک تک این منازل میان شهرهای مختلف هم چون مکه و مدینه و ... را یافت. چنین دانشی می تواند درک بهتری از فاصلۀ میان شهرهای مختلف برای پژوهشگر به وجود آورد.
درک بهتر از ترکیب قومی و سرزمینی
پاکتچی در ادامه با اشاره به «درک بهتر از ترکیب قومی و سرزمینی» به عنوان دومین فایده برای احاطۀ بر جغرافیای سیره، گفت: می توان با دانستن جغرافیای سیره، درک بهتری از موقعیتهای مختلف شهر مکه و یا مدینه و هم چنین موقعیت استقرار اقوام مختلف در آن ها یافت. به عنوان نمونه در مورد ترکیب قومی در مدینه باید گفت که این شهر سیل خیز بوده است و مسیل هایی در این شهر وجود داشته است و با توجه به وجود معضل آب در عربستان، چنین مسیل هایی ارزش بسیار زیادی داشته است. لذا هر جا که امکان دسترسی بهتری به این مسیل ها وجود داشته باشد برای زندگی جای بهتری است. بنابراین شرق و جنوب شرقی مدینه از جهت بهترین نقاط آن شهر می باشد که به طور کامل در تصرف قبایل یهودی هم چون«بنی الخزرج»، «بنی المصطلق» و ... قرار داشت.
نقشه محل قرار گرفتن بتها در عربستان
وی ادامه داد: قسمت بالاتر مدینه به دلیل دسترسی کمتر آن، قبرستان بقیع قرار داشت و زمین‌های کم ارزش‌تر نیز در آن منطقه قرار داشت. در این زمینه می توان به نقشه «محل قرار گرفتن بت ها» در عربستان اشاره کرد. توجه به این نقشه نشان می دهد که در میانِ بت ها تنها «هبل» در خانه مکه قرار داشت و بقیه این بتها در شبه جزیره پراکنده بودند. بین مکه و مدینه «منات» قرار داشت و بت «لات» نیز در کنار طائف بود و بُت عزّی نیز که مهمترین بت برای اهل مکه به حساب می آمد، در بلاد هذیل قرار داشت.
پاکتچی سومین فایده شناخت «جغرافیای سیره» را درک بهتر از موقعیت ها دانست و گفت: اینکه جنگ خندق چگونه بوده است و در چه موقعیتی قرار داشته است؟ با بررسی نقشۀ جغرافیایی این منطقه می بینیم که شهر مدینه مانند نعلی در محاصرۀ کوه ها بوده است و تنها نقطه ای که می‌توانسته مورد هجوم حداکثری قرار بگیرد نقطۀ مقابلِ آن بوده است که به وسیلۀ خندقی در مقابل هجوم مشرکین مورد حفاظت قرار می گرفت.
امکانِ بهتر برای تحلیل وقایع
وی در ادامه به بیان چهارمین فایدۀ شناخت جغرافیای سیره، یعنی «امکانِ بهتر برای تحلیل وقایع» پرداخت و گفت: توجه به نقشه‌های صورت گرفته پس از هجرت به مدینه نشان می دهد که اولاً پیامبر بلافاصله پس از هجرت مدینه با برنامه ای از پیش تعیین شده به حملۀ به راه های تجاری مشرکین به منظور قطع راه های کسب درآمد آن ها دست زده اند.
وی افزود: موارد دیگری نیز را در این زمینه می توان برشمرد. به عنوان نمونه در بررسی نقشۀ دیگر جنگ ها نیز موارد بایسته ای نمایان می شود. در جنگ صفین که در منطقه «الرقه» رخ داده است، علی (ع) در کوفه و معاویه نیز در شام، مدیریت جنگ را برعهده داشته است. این در حالی است که ماجرای حکمیت در منطقۀ «دومه الجندل» صورت گرفته است. منطقه ای که فاصله بسیار زیادی تا نقاط پیشین دارد. علت چنین انتخابی می تواند موارد بسیار زیادی را در ارتباط با اهمیت چنین منطقه ای در تاریخ اسلام نمایان سازد. نکته ای که تاکنون در تاریخ اسلام مغفول مانده است و توجه به جغرافیای سیره اهمیت آنرا نمایان ساخته است.
امکان رویت امور نامرئی
این تاریخ پژوه معاصر در انتها به پنجمین فایده شناخت جغرافیای سیره، یعنی «امکان رویت امور نامرئی» اشاره کرد و اظهار کرد: در این قسمت با توجه به نقشه منحصر به فردی که مقلوس از غزوات پیامبر تهیه کرده است، اطلاعات بسیار خوبی از تحرکات پیامبر و قریش در این نقشه ها به دست می‌آید. نقشۀ مهم دیگری که در این زمینه وجود دارد، نقشۀ وفود و بیعت هایی که افراد شبه جزیره با پیامبر(ص) داشته اند. توجه به این نقشه، انسجام و یک پارچگی به وجود آمده پس از فتح مکه را به خوبی نمایان می سازد.
وی ادامه داد: همچنین توجه به نقشۀ فرستادگان مالیاتی برای جمع وجوه شرعی نیز نشان می-دهد که پیامبر تمامی نقاط شبه جزیره را برای این کار مد نظر قرار داده است. نقشه مهم دیگری که در این زمینه وجود دارد، نقشۀ «حروب الردّه» است، یعنی نقشۀ جنگ هایی که در زمان ابوبکر رخ داده است آن هم با افرادی که از پرداخت زکات خودداری کرده اند. توجه به این نقشه نشان می دهد که تقریباً در تمامی نقاط شبه جزیره خودداری هایی وجودداشته که به خوبی نمایانگر مخالفت حداکثری مردم با خلیفۀ وقت بوده است.
