تلاوت قرآن به مثابه یک ابررسانه/سه شیوه متجلی شدن قرآن/ توجه به رشته‌ای به نام قرائت متون

به گزارش خبرگزاری بین المللی قرآن(ایکنا)، نشست بررسی ویژگی‌های تلاوت‌ معنامحور با حضور علی اکبر حنیفی، مدرس و پیشکسوت قرآنی و علی سرابی، قائم مقام شورای عالی قرآن در غرفه خبرگزاری ایکنا در نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم برگزار شد.
حنیفی در ابتدای این نشست در پاسخ به سؤالی در مورد چگونگی القای معانی به مستعمین در زمان تلاوت قرآن گفت: اساساً خود قرآن به سه صورت متجلی می شود، زمانی که صحبت از معنا و مفاهیم می کنیم در حقیقت به معنی تجلی قرآن اشاره داشته‌ایم، بنابر این قرآن به سه صورت متجلی می شود، یا به صورت صوتی است که در آن یک نفر قرآن را تلاوت می کند که می تواند به صورت معمولی و یا تلاوت باشد. مورد دوم به صورت کتبی است که همین نوشته قرآن نمونه بارز آن است، مورد سوم نیز قرآن در فردی مجسم می شود که ائمه معصومین(ع) هستند، بنابر این سه صورت برای تجلی یافتن قرآن کریم وجود دارد.
وی افزود: زمانی که قرآن توسط فرشته وحی بر پیامبر(ص) نازل شد و آیات «اقرا بسم ربک الذی خلق» را نازل کرد در حقیقت یک تجلی را در دل پیغمبر(ص) ایجاد کرد و قلب پیامبر نسبت به قرآن حاصل شد و اولین کسی بودند که قرآن بر ایشان متجلی شد. اگر یک نفر قرآن را بر فردی که عربی نمی داند بخواند طبیعتاً شرایط فرق می کند یعنی جنبه های پنهان زبان و گویش بر آن فرد متجلی نیست، اگر چه قرآن به صورت عربی خوانده می شود، تجلی صورتی آن موجود است اما آن معنایی که بر قلب شنونده و گیرنده تجلی پیدا کند هنوز وجود ندارد. آن چیزی که مورد نظر مقام معظم رهبری نیز هست اشاره به این مورد دارد، ما در ایران و در سایر کشورهایی که زبان عربی ندارند و متوجه معنای آیات نمی شوند توجه به معنای آیات بسیار مورد توجه است.

این پیشکسوت قرآنی کشورمان تصریح کرد: در زمینه معنا محوری تلاوت قرآن باید گام های بسیاری در کشورمان برداریم، اساساً خود قرآن یک مفهوم است وقتی که شما در یک سالن و در یک جمع قرآن تلاوت می شود قطعاً در آن لحظه همه می فهمند که این قرآن و یک کتاب آسمانی است و حرف های خدا را دارد می زند. بنابراین خود قرآن یک مفهوم است، اگر فردی حتی یک کلمه از قرآن متوجه نشود همین قرائت قرآن یک مفهوم برای آن شخص دارد که این معنا که این یک کلام آسمانی است به شنونده منتقل می کند.
حنیفی با بیان اینکه باید از این مرحله جلوتر برویم، گفت: برای معنا محور کردن کلمات باید به گونه ای ادا شود که باید گفته شود، تأکیدها بر کلمات به گونه ای است که باید باشد، به عنوان مثال در بیت «تن آدمی شریف است به جان آدمیت/ نه همین لباس زیباست نشان آدمیت»، اگر متوجه معنا نباشیم وآن را به صورتی بخوانیم که تأکید بر کلمه «نه» باشد، تمام مفهموم و معنای جمله را تغییر می دهد. با اینکه هیچ کلمه ای تغییر نکرده است و هیچ حرکت و علامتی تغییر نیافته است اما تأکید بر یک کلمه معنا را کاملاً تغییر داده است. گاهی اوقات معنا محوری همین است، ما در این خصوص نباید مطلق گرایی داشته باشیم، برخی از قاریان واقعاً در حال مطلق گرایی هستند.
این استاد علم قرائت قرآن کریم در ادامه با ذکر مثال هایی که تأکید بر کلمه ای خاص می تواند معنای کل جمله را تحت الشعاع قرار دهد، گفت: معنا محوری و معناگرایی تنها از طریق تأکید بر روی کلمات و جملات و رعایت آکسان ها حاصل نمی شود، اگر اینگونه باشد به مطلق گرایی پرداخته ایم. مسئله حس در معنا گرایی بسیار مهم است. در یکی از شبکه های رادیویی برای خواندن دعای شب عید دعوت شدم، من نیز این دعا را خواندم کارگردان برنامه به من گفت این طرز خواندن چون کمی حس سرسختی در آن بود مشکل آفرین است و مناسب فضای لطیف عید نیست. همان دعا را دوباره قرائت کردم ولی اینبار با لحنی خوشحال که مورد توجه نیز قرار گرفت. از تمام اینها که بگذریم و همه اینها می تواند تا حدودی معنا و مفهوم را در ایران و کشورهای مانند ما منتقل کند، اما 90 تا 95 درصد عاجز خواهد بود. شاید در کشورهای عربی این روش ها بسیار مؤثر باشد.
وی در ادامه با مطرح کردن این سؤال که برای انتقال معانی چه کار باید کرد، گفت: به اعتقاد من باید رشته ای که خود من هشت سال بر روی آن کار کردم را راه اندازی کنیم و سازمان ها و نهاها در مسابقات این رشته را مد نظر قرار دهند و به آن بپردازند. اگر یک قاری قبل از تلاوت کمی در مورد آیاتی که می خواهد تلاوت کند توضیحاتی ارائه دهد و از مردم بخواهد به این نکات توجه کنند، اگر شخص دیگری هم همراه قاری باشد هر چند کوتاه درباره آیات صحبت کند مانعی نخواهد داشت. اما رشته ای که گفتم باید راه اندازی شود رشته قرائت متون است، در کشورهایی مانند ایران جای این رشته مغفول است، باید پیشگام شویم تا در کشورهای غیر عرب رواج یابد، یک نفر مانند یک دوبلور هنری تربیت کنیم، کما اینکه الان قرائت تحقیق یک رشته است قرائت متون نیز یک رشته باشد.
در ادامه این نشست نیز سیدعلی سرابی، قائم مقام شورای عالی قرآن گفت: آنچه که از صحبت های مقام معظم رهبری در جلسه اخیر و در جلسات دیگر که بر معنا تأکید داشته اند این است که قاری قرآن با هدف رساندن پیام آیات قرائت قرآن را انجام می دهد، هدف قاری قرآن نباید این باشد که اصوات و نغماتی را تولید کند و توجه شنوندگان را به زیبایی صدای خود و زیبایی نغمات و ملودی ها جلب کند. بلکه باید به گونه ای تلاوت کند که شنونده هر چه بیشتر به آن مفاهیمی که در بطن آیات است متوجه شود. یکی از قاریان معاصر مصری در همین زمینه گفته بود که قاری قرآن در تلاوت خود باید پیام داشته باشد که همین معنا و مفهمومی است که گفته شد.
وی افزود: امروزه در بین قاریان قرآن چه در کشور خودمان و چه در کشورهای دیگر و حتی مصر نیز دیده می شود قاریانی که بیشتر توجه به بُعد نغمه پردازی و ردیف خوانی هایی از نغمات و آهنگ ها دارند. برای خود اصولی در این کار دارند. زمانی که نگاه می کنیم کلاً برنامه ریزی اینها برای این است که یک سری نغمات را به صورت اصولی و هنرمندانه کنار هم بچینند و توجه مخاطب خود را به زیبایی نغمات و پردازش آنها جلب کنند. این به نظر می آید یک اشتباه راهبردی در قرائت قرآن است. قرائت قرآن متکفل رساندن معنا و مفهموم و معارف قرآن به شنوندگان است.
سرابی بیان کرد: با این حکمت و فلسفه ای که گفته شد باید گفت که قرائت قرآن یک رسانه است و کارکرد یک رسانه را دارد. در 1400 سال پیش که ابزار رسانه ای امروز در اختیار نبود قرائت قرآن نقش رسانه ها را بازی می کرد و امروز نیز این نقش را نه تنها از دست نداده است بلکه به یک ابررسانه تبدیل شده است. به این دلیل که اولاً در رسانندگی پیام اگر قاری استاد باشد بی بدیل است و دوماً پیام آن که کلام وحی است نیز یک پیام بی بدیل است و لذا به اعتقاد من قرائت قرآن یک رسانه بی بدیل است.

قائم مقام شورای عالی قرآن اظهار کرد: آنچه که از فرمایشات مقام معظم رهبری برداشت می شود چنین موردی است البته در گذشته نیز ایشان این مطلب را فرموده بودند. اینکه یک قاری بر اساس معنا تلاوت می کند و شنونده با اینکه اطلاعی از معنای کلمات ندارد اما از آن اطلاع می یابد مربوط به اعجاز قرآن است و در ادوار تاریخ نیز این اعجاز دیده شده است و واقعیات بسیار زیادی شنیده شده است که تلاوت قرآن افراد بسیار زیادی را متحول کرده است. شنیده شده است که قاریان مصری و استاد «عبدالباسط» در آمریکا تلاوت قرآن داشتند که برخی مستمعین که غیر مسلمان بودند مسلمان شده اند. این افراد با شنیدن صدای قرآن دلشان جذب قرآن شده است و به دنبال معنا این کلمات آمده اند تا ببیند که چه کلماتی است که تا این حد تأثیرگذاری دارد. این همان اعجاز قرآن کریم است.
وی با بیان اینکه قرآن یک کتاب معمولی نیست، خاطرنشان کرد: قرآن تجسم و تجلی از ذات اقدس الهی است بنابراین طبیعی است که آثار و برکاتی در قرائت قرآن باشد که در قرائت دیگر کتاب ها نباشد. در عین حال اگر متون دیگر را با شرایط خاصی بخوانی اثرگذاری خاص خود را دارد. از قدیم گفته شده که سخن کز دل برآید لاجرم بر دل نشیند، اگر قاری قرآن خود تحت تأثیر معنای آیاتی که تلاوت می کند باشد قطعاً این تأثیر به شنونده منتقل خواهد شد ولو اینکه شنونده معنای دقیق کلمات را متوجه نشود. مخصوصاً اگر این قاری قرآن استادی استخراج موسیقی خاص آیات را داشته باشد، من معتقدم آیات قرآن هر کدام یک موسیقی و آهنگ خاص دارد که این آهنگ مطابق با معنای آیات است، افرادی که در آواشناسی تخصص دارند می دانند که کلمات و جملات متناسب با تلفظ آهنگ پذیری خاص دارند. اگر قاری قرآن این استادی را داشته باشد و بتواند آهنگ خاص جملات را استخدام کند، شنونده تحت تأثیر آن آهنگ که برخواسته از معنا و مفهوم آن کلمات است قرار می گیرد.
سرابی در پایان بخش اول صحبت های خود گفت: امروز دیده می شود نوازندگان گاهی وقت ها یک مفهوم را بدون به کارگیری کلمات می نوازند، همین آهنگ صرف یک مفهوم خاص را می رساند و این در موسیقی سنتی ما وجود دارد. برخی مفاهیم حماسی را با آهنگ خاصی می نوازند که هر وقت نواخته شود معنا و مفهوم خاص خود را ایجاد می کند. البته همانطور که گفته شد اثرگذاری قرآن را افرادی که حتی معنای کلمات قرآن را نمی دانند از جنبه اعجاز آن نشئت می گیرد. اصلاً یکی از معانی قرآن «خواندنی» است. با این خواندن مکتب اسلام ترویج می یابد و ادامه پیدا می کند.

ادامه دارد...