ماندن مؤمن بر اندوه جایز نیست/ معنای لغوی حزن

به گزارش کانون خبرنگاران نبأ وابسته به خبرگزاری ایکنا، غم و اندوه، حالتی است که ناگزیر برای همه انسان‌ها به وجود می‌آید، زندگی انسان در دنیا، آمیخته با مشکلات عجیبی است و هر انسانی در طول زندگانی خود بارها غم را تجربه کرده است؛ این در حالی است که مدیریت احساسات و هیجانات از ضرورت‌هاى زندگى به‌شمار مى‌آید؛ با رشد شهرنشینى، تغییر جوامع از سنتى به مدرن، ماشینى شدن زندگى، استرس‌هاى شغلى، گسترش روابط اجتماعى، فشارهاى عصبى ناشى از ترافیک و ازدحام جمعیت، خانوادگى و ده‌ها و صدها عامل دیگر، روح و روان انسان را خسته و آزرده مى‌سازد؛ از این رو، به کارگیرى درست، به اندازه، بجا و به هنگام احساسات و هیجانات بدون تمرین و آموزش لازم، بسى سخت است.

معنی لغوی «حزن»

کلمه حزن به معنای اندوه است، در مقابل کلمه فرح که به معنای سرور است و حزن وقتی به انسان دست می‌دهد که چیزی یا عزیزی را که دوست داشته است، از دست بدهد و یا دوست می‌دارد داشته باشد ولی ندارد؛ غم و اندوه روح انسان را نا هموار و خشن می‌سازد، این تعبیر در این معنی لغت به کار رفته است. «الحُزن» به ضم حاء و سکون زاء به معنای اندوه بسیار است. خداوند می‌فرماید: «إِنَّما أَشْکُوا بَثّی وَ حُزْنی إِلَی اللّهِ (یوسف/۱۲)، من غم و اندوهم را تنها به خدا می‌گویم».

حَزن مثل فَلس، زمین ناهموار، پست و بلند، ضد سهل یا هموا، جمع حزون مثل فلوس حَزَن (بر وزن عدم) و حُزن (بر وزن مزد) چنان که در بسیاری از کتب لغت و تفسیر آمده است که هر دو به یک معنی بوده و در اصل به معنی سختی زمین یا زمین سخت است یا ناهمواری زمین است؛ اگرچه این حالت طبیعی در انسان‌ها به‌خاطر دلایل مختلفی امکان بروز پیدا می‌کنند؛ عده‌ای با کوچک‌ترین اتفاق یا از دست دادن بعضی از چیزها در زندگیشان اندوهگین و ناراحت می‌شوند و عده دیگری حزن و اندوه خود را کنترل می‌کنند و در راستای اهداف بلند انسانی گام بر می‌دارند.

برای توضیح بیشتر در مورد مطلب گفته شده باید گفت: اندوه و غم به‌طور مطلق از نظر قرآن کریم و روایات اهل‌بیت(ع) مردود و مطرود نیست بلکه در مواردی مطلوب و در بعضی از موارد دیگر نامطلوب بوده و عدم آن از صفات اولیای خدا شمرده شده است.

اندوه واقعی

قرآن اندوه واقعی را اندوه در قیامت برمی‌شمارد، روز حسرت «یوم‌الحسرة» روزی است که انسان‌ها بر گذشته خود افسوس می‌خورند و از کردار خویش سخت پشیمان می‌شوند. قرآن در این باره می‌فرماید: « وَإِنَّهُ لَحَسْرَةٌ عَلَى الْکَافِرِینَ و آن واقعا بر کافران حسرتى است» (حاقة/ 50)، حسرت به معنى اندوه و غم بر چیزهایى است که از دست رفته و پشیمانى به بار آورده است و اندوه دنیایی با این همه آثار وحشتناکش را اندک و در برابر اندوه آخرت هیچ می‌داند. از این رو قرآن به مؤمنان واقعی بشارت می‌دهد که در قیامت از این اندوه‌ها رها هستند و در بهشت شادمان می‌زیند.

قرآن به مردمان پیشنهاد و سفارش می‌کند که برای رسیدن به شادی واقعی و رهایی از اندوه واقعی در قیامت، از عواملی که اندوه قیامتی را به همراه دارند، دوری کنند و لذا مهم ترین عوامل ایجادی آن را با مصادیقش بیان می‌کند و نسبت به انجام آنها هشدار می‌دهد.

عوامل اندوه قیامتی

- کفر یکی از مهم‌ترین عوامل غم در قیامت است که قرآن از آن در چندین آیات یاد می‌کند. (عبس آیه 40 و 42 و آل عمران آیه 176)
- گناه مجرمان و اعمال زشت (یونس آیه 27 و هود آیه 36)
- قتل (طه آیه 40) از دیگر عوامل ایجادی اندوه شمرده شده است.
- فراق فرزند (طه آیه 39 و 40)
- عدم مساوات در خانواده (احزاب آیه 51)
- کم آبی و مشکلاتی از این دست (روم آیه 48 و 49)
- کیفر و عقوبت (انعام آیه 42 و 43)
- حسادت (آل عمران آیه 120 و توبه آیه 50)
- شکست در جنگ و یا دیگر امور زندگی (آل عمران آیه 139) و عوامل دیگری از این دسته را قرآن به عنوان عوامل اندوه در دنیا و آخرت و در خود و یا دیگری برشمرده است.

قرآن اصل غم و اندوه را نفی نکرده است

قرآن اصل غم و اندوه را نفی نکرده است زیرا غم و اندوه همان طور که گفتیم یک حالت طبیعی در انسان است که بدون اختیار حاصل می شود؛ آن چه در آیات قرآن نفی شده است بعضی از عوامل حزن و اندوه است که به نمونه‌هایی از آن اشاره می‌کنیم: 1- در داستان پیامبر گرامی اسلام(ص) بیان شده است که ایشان به همراه خلیفه اول از مکه به مدینه هجرت کرد؛ آنان برای فرار از دست مشرکان وارد غاری شدند، پیامبر(ص) با توجه به نیرو و قدرت الهی که داشت همراه خودش را دلداری می‌داد که چون خداوند با ما است مشرکان نمی‌توانند به ما دست پیدا کنند و فرمود: «محزون نباش خداوند با ما است»( اگر او [پیامبر] را یارى نکنید قطعا خدا او را یارى کرد هنگامى که کسانى که کفر ورزیدند او را [از مکه] بیرون کردند و او نفر دوم از دو تن بود آنگاه که در غار [ثور] بودند وقتى به همراه خود می‌گفت اندوه مدار که خدا با ماست پس خدا آرامش خود را بر او فرو فرستاد و او را با سپاهیانى که آنها را نمی‌دیدند تأیید کرد و کلمه کسانى را که کفر ورزیدند پست‏‌تر گردانید و کلمه خداست که برتر است و خدا شکست‏‌ناپذیر حکیم است (توبه 40)؛ از این رو باید اعتماد کافی و توکل به خداوند داشت و حزن و اندوهی که به این سبب ایجاد می‌شود را از خود دور داشت.

2- در قصه حضرت موسی(ع) درباره غم و اندوه مادر آن حضرت خداوند خطاب به ایشان می‌فرماید: «تو را به مادرت بر می‌گردانیم تا مادرت محزون نباشد و چشمش روشن شود.»(طه، 40)، در آیه دیگر خطاب به مادر آن حضرت می‌فرماید: «نترس و اندوهگین مباش و موسی را در دریا رها کن»(قصص 7). این حزن و اندوه اگر چه ممکن است طبیعی بنماید اما در سایه توکل و اعتماد به خدا و وعده الهی، غم و اندوهی بی مورد می‌شود و به همین خاطر خداوند مادر موسی را از چنین غم و اندوهی بر حذر داشته است.

3- خداوند در خطاب به کسانی که هدایت شده‌اند(بقره، 62) و ایمان به خدا و روز آخرت دارند و عمل صالح انجام می‌دهند(مائده، 69) و یا جزء دوستان و اولیاء خدا هستند؛(یونس، 62)، می‌فرماید: هیچ گونه ترس و اندوهى براى آنها نیست(بقره) زیرا افرادی که «در دنیا دارای درجه عالی از ایمان هستند و خود را عبد محض پروردگار می‌دانند و مالکیتی برای خود قائل نیستند، از خود چیزی ندارند تا از فوت آن بترسند و یا به خاطر آن اندوهناک گردند؛ زیرا خوف همیشه از این جا سرچشمه می‌گیرد که انسان، احتمال ضرری بدهد و از این راه اندوه به دل وارد می‌شود که آدمی چیزی را که دوست داشته از دست بدهد و یا چیزی را که کراهت داشته گرفتارش شود و خلاصه خوف و اندوه وقتی قابل تصور است که شخص برای خود مالکیت و یا حقی نسبت به آن چیزی که از آن خوف و اندوه دارد قائل باشد».

همه موجودات عالم ملک خداوند است

علامه محمد حسین طباطبایی در ترجمه تفسیر المیزان آورده است، پس اگر کسی معتقد باشد که همه مخلوقات و موجودات عالم و وجود خودش ملک خداوند است، قهراً خود را مالک چیزی نمی‌داند تا درباره آن دچار خوف و اندوه شود، این همان وضعیتی است که خداوند دوستان خود و کسانی را که راه هدایت پیموده‌اند و عمل صالح انجام داده‌اند، به آن توصیف کرده است.

جنبه مثبت و منفی غم

غم نیز به دو جنبه مثبت و منفی تقسیم شده است و آیات گوناگونی به این نکته اشاره داد از قبیل: ... وَلاَ عَلَى الَّذِینَ إِذَا مَا أَتَوْکَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لاَ أَجِدُ مَا أَحْمِلُکُمْ عَلَیْهِ تَوَلَّواْ وَّأَعْیُنُهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَنًا أَلاَّ یَجِدُواْ مَا یُنفِقُونَ؛ و [نیز] گناهى نیست بر کسانى که چون پیش تو آمدند تا سوارشان کنى [و] گفتى چیزى پیدا نمى‏کنم تا بر آن سوارتان کنم برگشتند و در اثر اندوه از چشمانشان اشک فرو مى‏ریخت که [چرا] چیزى نمى‏یابند تا [در راه جهاد] خرج کنند. (سوره توبه، آیه 92)

این نشان می دهد که این گروه از یاران پیامبر به قدری شیفته و دلباخته و عاشق جهاد بودند که نه تنها از معاف شدن خوشحال نشدند بلکه همچون کسی که بهترین عزیزانش را از دست داده بودند در غم این محرومیت اشک می‌ریختند؛ به این غم و اندوه با ارزش و اشک ریختن از سر اخلاص غم مثبت گفته می‌شود که ارزش آن بسیار بالا است همان طور که در آیه دیدید و همچنین در آیه زیر: وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنَا لَغَفُورٌ شَکُورٌ، آن‌ها می‏‌گویند حمد (و ستایش) برای خداوندی است که اندوه را از ما برطرف ساخت چرا که پروردگار ما غفور و شکور است. (سوره فاطر ، آیه 34) و البته در تفسیر این آیه اینکه غم و اندوه ما از ما زائل نمود و ما را به نعمت ورود در بهشت مسرور فرمود و حزن و اندوه لازمه ایمان در دنیا و در عالم برزخ است.

رهایی از غم و اندوه در قرآن

1 -در زندگی تسلیم خداوند بودن

با نگاهی به زندگی برخی از افراد می توان مشاهده کرد که هر دستوری از طرف خداوند که مطابق میل و سلیقه آنها باشد، اجرا می کنند و هر توصیه ای که با خصوصیات اخلاقی آنها سازگار نباشد را با بهانه ها و اشکال تراشی و … ترک می‌کنند؛ طبق آیات الهی این افراد هیچ گاه نمی‌توانند به یک زندگی توأم با آرامش و بدون هیچ غم و اندوهی دست پیدا کنند چرا که طبق آیات الهی رمز اصلی رسیدن به این زندگی آرمانی، تسلیم همه جانبه در برابر دستورات خداوند متعال است و به عبارتی دیگر معنای اصلی مسلمان نیز همین است، یعنی کسی که در برابر تمام دستورات خداوند مطیع و تسلیم محض باشد: بَلَى مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِندَ رَبِّهِ وَلاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ؛ آرى هر کس که خود را با تمام وجود به خدا تسلیم کند و نیکوکار باشد پس مزد وى پیش پروردگار اوست و بیمى بر آنان نیست و غمگین نخواهند شد. (سوره بقره ۱۱۲)

2-اهمیت به نماز

إِنَّ الَّذِینَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ وَأَقَامُواْ الصَّلاَةَ وَآتَوُاْ الزَّکَاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ؛ کسانى که ایمان آورده و کارهاى شایسته کرده و نماز بر پا داشته و زکات داده‏اند، پاداش آنان نزد پروردگارشان براى آنان خواهد بود؛ و نه بیمى بر آنان است و نه اندوهگین می‌شوند.  (سوره بقره 277)

3- ایمان و عمل صالح

نه ایمان به تنهایی می تواند آرامش را در زندگی انسان حکم فرما کند و نه عمل صالح بدون ایمان به خداوند متعال چرا که این دو مانند دو بال مهم برای پرواز قلمداد می شوند و بدون وجود هر کدام مسیر زندگی انسان به سمت سقوط و هلاکت جلو می‌رود؛ به همین جهت خداوند متعال ،افرادی را که در زندگی آنها دو بال ایمان و عمل صالح وجود داشته باشد را افرادی معرفی می‌کند که نه ترسی در زندگی آنها وجود دارد و نه غم و اندوهی دیده می‌شود: إِنَّ الَّذِینَ آمَنُواْ وَالَّذِینَ هَادُواْ وَالنَّصَارَى وَالصَّابِئِینَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ؛ در حقیقت کسانى که [به اسلام] ایمان آورده و کسانى که یهودى شده‏اند و ترسایان و صابئان هر کس به خدا و روز بازپسین ایمان داشت و کار شایسته کرد پس اجرشان را پیش پروردگارشان خواهند داشت و نه بیمى بر آنان است و نه اندوهناک خواهند شد.(سوره بقره ۶۲)

4- بخشش بدون منت!

طبق آیات طلایی قرآن مجید دو گروه هیچ گاه به آرامش در زندگی دست پیدا نمی‌کنند: گروه اول: کسانی که نسبت به اموال و سرمایه‌های خود بخیل هستند و به هیچ وجه کمک و انفاق به دیگران در زندگی آنها دیده نمی‌شود.

گروه دوم: کسانی که اهل انفاق هستند اما با منت‌ها و اذیت و آزارهایی که بعد از بخشش خود دارند انفاق خود را تبدیل به بخششی کاملا بی اثر می‌کنند. اما گروهی که هم اهل انفاق هستند و هم منت و آذیت و آزاری از آنها دیده نمی‌شود، این گروه گروهی هستند که یک زندگی بدون غم و اندوه و سرشار از آرامش و امنیت را تجربه می‌کنند: الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ ثُمَّ لاَ یُتْبِعُونَ مَا أَنفَقُواُ مَنًّا وَلاَ أَذًى لَّهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ؛ کسانى که اموال خود را در راه خدا انفاق می‌کنند، سپس در پى آنچه انفاق کرده‏‌اند، منّت و آزارى روا نمی‌دارند، پاداش آنان برایشان نزد پروردگارشان (محفوظ) است‏ و بیمى بر آنان نیست و اندوهگین نمی‌شوند.(سوره بقره ۲۶۲)

5- استقامت و صبر

استقامت و صبر در برابر مشکلات نیز یکی دیگر از تکنیک‌های مهم برای وداع با ناراحتی و غم در زندگی محسوب می‌شود. چنین افرادی با استقامت و صبر و همچنین تلاش برای برطرف کردن مشکلات آنها را پشت سر می‌گذارند و هرگز اجازه نمی‌دهند وجود برخی از گرفتاری‌ها زندگی آنها را تلخ کند: إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا فَلَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ
محقّقاً کسانى که گفتند: «پروردگار ما خداست» سپس ایستادگى کردند، بیمى بر آنان نیست و غمگین نخواهند شد. (سوره احقاف ۱۳)

5 راه برای کنار آمدن با غم و اندوه در روانشناسی توصیه شده است: 1. احساساتتان را با یک دوست امین یا یکی از اعضاء خانواده درمیان بگذارید؛ در واقع این فرد باید کسی باشد که خوب به حرف‌های شما گوش بدهد، سعی در قضاوت کردن در مورد آن یا تغییر دادن شما نداشته باشد.

2. سعی کنید کارهایی انجام دهید که به شما آرامش می‌دهد. به پیاده روی بروید، دوش آب گرم بگیرید، یک کتاب خوب بخوانید، به گل و گیاه‌های خانه رسیدگی کنید یا به سایر سرگرمی‌های مورد علاقه‌تان بپردازید.

3. راهی برای آرام کردن و تسکین خود پیدا کنید. اینکار باعث می‌شود احساساتتان آزاد و رها شود. مدیتیشن کنید، به موسیقی آرامش‌بخش گوش دهید یا حرکات کششی ساده انجام دهید.

4. خاطره‌نویسی کنید؛ وقتی اینکار را انجام می‌دهید مثل این می‌ماند که یک شنونده خوب دارید که می‌توانید به او اطمینان کرده و حرف‌هایتان را با او درمیان بگذارید.

5. یاد بگیرید که چطور بهترین دوست خود باشید. سعی کنید یکبار دیگر نگاهی به خودتان بیاندازید و اینبار با عشق و علاقه به خودتان نگاه کنید. ببینید شاید تا امروز با خودتان به تندی و سنگدلانه رفتار می کردید، و از این به بعد به جای آن برای خودتان همدردی و دلسوزی کنید.

تاریخ به معنی جنگ‌ها و شرح زندگی چند نفر اندک‌شمار نیست که شاه شده یا سرداران بزرگی بوده‌اند. تاریخ باید درباره مردم یک کشور برای ما سخن بگوید که چگونه زندگی می‌کردند، چه کارهایی انجام می‌دادند و چگونه می‌اندیشیدند. تاریخ باید از رنج‌ها و شادی‌های آنان و از دشواری‌ها و مشکلاتشان برای ما سخن بگوید و بگوید که چگونه بر این دشواری‌ها چیره شدند.(جواهر لعل نهرو)

طاهره میرزایی