چالش‌ها و محدودیت‌های رویکرد هنری به وقایع تاریخی

محمدرضا هدایت‌پناه استادیار گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه که به عنوان ارزیاب فیلم‌نامه فیلم‌هایی نظیر ثارالله و مختارنامه با صدا و سیما همکاری داشته است، در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) به تشریح نسبت رویکرد هنری و خیال‌انگیزی و پایبندی به روایت‌های تاریخی پرداخت.
وی اظهار کرد: ما می‌توانیم از هر واقعه و برش تاریخی یک رویکرد هنرمندانه و تاریخی داشته باشیم. اما سوالی که اینجا مطرح می‌شود این است که آیا ما حق داریم ذوق هنری و آنچه خود از یک واقع دریافت می‌کنیم در یک اثر جای بدهیم یا خیر؟
این استاد دانشگاه افزود: برداشت‌های هنری از یک واقعه تاریخی باید بر اساس روایات صحیح باشد. اگرهنر  به معنای دخل و تصرف در خود واقعه باشد فکر نمی‌کنم کسی موافق باشد. فرق است بین چیزی که می‌خواهیم به آن غالب بدهیم و چیزی که برای آن غالب درست می‌کنیم؛ به عبارت دیگر مورخ چیزی که واقعه شده است را بیان می‌کند  و در صدد این است که شناسایی کند چه چیزی صحیح است و چه چیزی ناصحیح. در حقیقت به نوعی آفرینش می‌کند این کار محقق تاریخ است اما هنرمند دارد این عرضه را تخیل می‌کند.
هدایت‌پناه تشریح کرد: بسته‌بندی هنرمند می‌تواند در شعر، یک تابلوی نقاشی، خط، مداحی، فیلم و سریال... نمود پیدا کند. اما به اعتبار هنر نمی‌تواند چیزی غیر از آنچه اتفاق افتاده است را تخیل کند. اینکه مداحی بگوید؛ من از این نگاه و دریچه می‌خواهم به واقعه کربلا نگاه کنم و این روش به من اچازه می‌دهم در این واقعه خیال پردازی کنم غلط است. به نظر من چنین چیزی از هنر انتظار نمی‌رود.
هنرمند حق ندارد برای جذابیت دست به تحریف تاریخ بزند
وی در ادامه تشریح کرد: ارائه واقعه باید در شان آن واقعه باشد. یک استدلالی بدست این افراد افتاده است که می‌گویند ما که نمی‌خواهیم کتاب تاریخی بنویسیم. در پاسخ به آنها باید گفت بله کسی انتظار ندارد که شما در جایگاه یک مفسر و محقق تاریحی ظاهر شوید ولی همین فرد حادثه را دست‌کاری می‌کنند و خود را جای مورخ می‌گذارند و این پایین آوردن شان تاریخ و واقعه  تاریخی است. به عبارت دیگر در بسته بندی آنها مغاطه وجود دارد.
این پژوهشگر تاریخ اسلام افزود: بسیاری از این هنرمندان ادعا دارند دراماتیک باید زبان حال داشته باشد. اما تاریخ تا یک حدی به آنها اجازه می‌دهد در آن دخل و تصرف کنند. به عنوان مثال تاریخ حادثه‌ای را اجمالی گفته است که فلان شخص در این روز از جایی به خراسان رفته است اما نگفته است در راه برای او چه اتفاقاتی افتاده است. فیلم‌‌ساز می‌تواند داستان‌های در این مسیر درست کند که ضربه‌ای به اصل داستان نمی‌زند، اما اگر بگوید برای دراماتیک کردن و جذاب‌تر کردن حادثه بگوید به خراسان نرفت و به شام رفت این دیگر تحریف است و جایز نیست در قاب هنر چنین اتفاقاتی بیفتد.
استادیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تشریح کرد: زبان شعر هم همین‌طور است. امروزه بسیاری از مداحان از زبان زینب(س)، علی اصغر و امام حسین(ع) سخنانی را نقل می‌کنند. این وظیفه  بسیار سنگین‌تر است؛ چرا که از زبان  کسی که مقام عصمت و از تبار آنها است نسخن می‌گویند. اما متاسفانه آنچه شنیده می‌شود بیشتر زبان مداحان است تا زبان ائمه.
این استاد دانشگاه تشریح کرد: متاسفانه بعضی مداحیان قیام عاشورا، حضرت زینب(س)  را زنی تصور می‌کنند که تحمل مصائب را ندارد؛ در حالی که افق نگاه زینب(س) این نیست و این مداحی‌ها شان و مقام ایشان را پایان آورد.
جذاب نشان دادن واقعه تاریخی محدودیت دارد
نویسنده کتاب بازتاب تفکر عثمانی در واقعه کربلا افزود: جذاب نشان دادن واقعه تاریخی محدودیت دارد. بعضی فیلم‌نامه‌ها به دست من رسیده است من از نزدیک با مشکلات این هنرمندان آشنا هستم و می‌دانم این افراد دنبال چه چیزی هستند. من از آقا و خانمی که فیلم می‌سازد انتظار ندارم که فیلمی بسازد که مانند کتاب تاریخی است. هیچ کس چنین انتظاری ندارد. اگر آنچه در تاریخ اتفاق افتاده است را کلمه به کلمه ارائه بدهند که می‌شود کتاب اگر بخواهید از زبان دراماتیک یک رمان جدید بنویسید این هم با واقعیت سندیت پیدا می‌کند.
وی افزود: کسی که می‌خواهد قطعه‌ای از تاریخ اسلام را به تصویر بکشاند نه کسی که  خود می‌خواهد تاریخ سازی کند متفاوت است. لذا تخیل در تاریخ محدودیت دارد. اگرمداحان و هنرمندان دیگر به راهنمایی‎های اهل علم گوش بدهند  و با آنها مشورت کنند کار آنها مقبول‌تر از آب در خواهد آمد.  ما ده‌ها گزارش داریم و به آنها ارائه می‌دهیم که  از آنها اطلاعی از آنها ندارند و دراماتیک کار آنها را بیشتر می‌کند و به فیلم آنها غنای بیشتر می‌بدهند. این مشورت‌ها فقدان بین هنر و تاریخ را پر می‌کنند و اجازه نمی‌دهد که دیگر به بیراه نروند.
هدایت‌پناه در خصوص استدلال مداح‌ها در تحریف تاریخ گفت: مداحان می‌گویند می‌خواهند واقعه را با  زبان حال نشان بدهند. در صورتی که  زبان حال شان قیام عاشورا را پایین آورده‌ است. و حضرت زینب و دیگر شهدای این قیام را درمانده نشان می‌دهد. زینب(س) در جواب به ابن زیاد گفت من در کربلا چیزی جز زیبایی نددیم.آیا ایشان در کربلا گل و بلبل دیدند؟ خیر همه عزیزان و پاک‌ترین افراد به شهادت رسیدند بعد می‌گوید چیزی جز زیبایی ندیدم و همه بزرگان و عارفان در آن می‌مانده‌اند. بعد بعضی مداحان می‌گویند حضرت زینب گفت شما را قسم می‌دهم ما را  برگردانید، اینجا کجاست ما آورید و عجز و لابه‌های دیگری که با شخصیت ایشان هیچ سنخیتی ندارد. آیا مداح حق دارد چنین بگوید؟ این چیزی جز بی‌سوادی، بیراه رفتن و ظلم به اهل بیت است.
هدایت‌پناه در آخر گفت: باید بار را از دوش  هم برداریم نه اینکه رو‌به ‌روی هم قرار بگیریم. مداحان ما را متهم می‌کنند که پژوهشگران علمی مستمع ندارید و تنها در حوزه به تحقیق مشغول هستند. ما نیز مداحان را به بی‌سوادی متهم می‌کنیم. این راه اشتباه است و ما باید دست از خط و نشان کشیدن برای یکدیگر دست بکشیم چرا که همه ما یک رسالت داریم و آن تقویت دین و مذهب است فقط زبان‌ها متفاوت است باید مرزها را بشناسند و همه یکدیگر را تقویت کنند.
مصاحبه کننده: سیرآنوش موسوی