اهمیت اسباب‌النزول در فهم قرآن قابل انکار نیست

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) حجت‌الاسلام والمسلمین عرب صلاحی، عضو پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی امروز، 12 اسفندماه در نشست علمی نقد تاریخ‌مندی قرآن، که در مدرسه عالی امام خمینی(ره) برگزار شد، گفت: مفهوم تاریخ‌مندی و مبانی آن عبارت از این نکته است که منشاء تأسیس قرآن، تحت شرایط تاریخی بوده است.

این استاد حوزه و دانشگاه گفت: در این زمینه بیان می‌شود که قرآن از آنجا که تاریخی است، دارای تاریخ تولید، مصرف و انقضا است و یا اینکه قرآن تحت یک شرایط خاص تاریخی عرضه شده است و یا کل یا بخشی از آن تاریخی است و هیچ ثمری جز یک پند تاریخی ندارد.

وی اظهارکرد: در این زمینه شبهات بسیاری بیان شده است که اولین آن، از منشا شناختی حاصل می‎شود؛ آنها بیان می‎کنند که منشا دین غیرخدایی است و به تبع، قرآن نیز چنین شرایطی دارد؛ در حقیقت آنها بیان می‎کنند که دین و قرآن یک تجربه تاریخی است، دقیقا همان نظری که شلایرماخر آن را عرضه کرده است و برخی از نواندیشان ما نیز آن را بیان می‎کنند.

وی گفت: مبنای دیگری که باید در این زمینه به آن اشاره کرد، مبنای انسان‌شناختی است؛ یعنی اینکه انسان محور این ماجرا بوده و اینکه وحی تنها محصول یک دیالوگ بین یک انسان با خدا بوده است و دیگر چیزی جز این نیست یعنی اینکه تنها 23 سال این جریان وحی جریان داشته است و دیگر به اتمام رسیده است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بیان کرد: مبنای دیگری که در این زمینه مورد مطالعه است، مبنای معرفت شناختی است؛ یعنی اینکه آنچه از قرآن متوجه می‎شویم، خطاپذیر است و چون انسان نمی‎‌تواند به همه ابعاد وحی احاطه یابد باید به شکل به روز با آن برخورد کند.

لزوم پژوهش

وی گفت: طلاب علوم دینی و به خصوص دانشجویان علوم قرآنی باید در این زمینه پژوهش‎‌های قوی انجام دهند و با دلایل و براهین پاسخ این شبهات بسیار جدی را بدهند زیرا این شبهات به شکلی در میان جوانان مطرح می‎شود که اگر به آنها به خوبی جواب ندهیم در آینده مشکلات بسیاری در تفهیم مبانی قرآنی خواهیم داشت.

وی اظهارکرد: یکی دیگر از مباحثی که حول تاریخ‌مندی قرآن مطرح شده این نکته است که قرآن تنها در حول و حوش جامعه عربی نازل شده است و اگر پیامبر در انگلیس مبعوث می‎شدند همین فرهنگ در قرآن نیز دخیل می‌شد و قرآن بسیاری از مبانی خود را با فرهنگ انگلیسی عرضه می‎کرد که به قول آنها این مسئله، ضعف است.

عرب صالحی بیان کرد: یکی دیگر از شبهات در باب تاریخ‌مندی این است که بیان می‌شود که اگر پیامبر اکرم(ص) عمر بیشتری می‌داشتند قرآن نیز دو برابر این حجم بود زیرا قرآن به واسطه هر حادثه‌ای آیه‌ای به خود می‎دید و توسط پیامبر و وحی کامل می‎شد.

وی گفت: پاسخ ما این است که قرآن هیچگاه به شکل دیالکتیکی و دیالوگی نازل نشده است اما این سوال مطرح می‌شود که مسئله شأن نزول آیات را چگونه می‎‌خواهید پاسخ دهید؟ کسانی که این گونه شبهات را از درون مکتب تشیع و یا تسنن از جمله ابوزید مطرح می‌کنند قطعا اطلاع همه جانبه‌ای از قرآن ندارند زیرا به بیان بسیاری از مفسران گاه منتقد نیز تعداد آیاتی که دارای شأن نزول است بیش از 250 آیه نیست و کسانی که موارد بیشتری نیز ذکر کردند آخرالامر به همین 250 آیه رسیدند.

وی اظهارکرد: اما پاسخ متقن‌تر این است که بسیاری از حوادثی که در زمان پیامبر اکرم(ص) رخ داده است پایه و اساس هیچ آیه‎ای از قرآن نشدند؛ به عنوان مثال هیچ آیه‎‌ای پیرامون حضرت خدیجه که ام المومنین همه مسلمانان است و تمام عمر و مال خود را صرف اسلام کرد، بیان نشده است یا با اینکه نام ابولهب در قرآن بیان شده هیچ آیه‎ای پیرامون ابوسفیان بیان نشده است که مهمترین دشمن پیامبر بود.

این استاد قرآن بیان کرد: نکته دیگر اینکه در سه سالی که انقطاع وحی صورت گرفت حوادث بسیاری ایجاد شد ولی هیچ یک از آنها زمینه ایجاد یک آیه را فراهم نکرد و اینکه از بسیاری از جنگ‎های پیامبر، هیچ نامی در قرآن بیان نشده است.

وی گفت: یکی از اشتباهات بزرگی که معتزلیان جدید از جمله دکتر سروش و نصر حامد ابوزید و... انجام می‎دهند این است که بیان می‎کنند که وحی در بهترین حالت یک دیالوگ ساده بین خدا و پیامبر است و یا اینکه به خاطر اینکه بسیاری از آیات قرآن به سبب یک تاریخ و گذشته ای بوده دارای یک جریان سیال نیست و در همان تاریخ باید باقی بماند.

عرب صالحی بیان کرد: اشتباه آنها همین جا است زیرا ممکن است انگیزه برخی از آیات قرآن تاریخی باشد ولی انگیخته هیچ کدام از پیام‌های قرآن تاریخی نیست؛ مثلا سبب تدوین حقوق بشر، جنگ جهانی بود ولی امروز که این قاعده یک قاعده جهانی شده است کسی بیان نمی‎‌کند که چون این مساله به خاطر جنگ جهانی بوده، مرتبط به امروز ما نیست.

علوی مهر: فهم تاریخی در فهم قرآن تاثیرگذار است

در ادامه این نشست علمی، حجت‌الاسلام والمسلمین علوی مهر گفت: یکی از معانی تاریخ‌مندی قرآن آن است که بیان می‎شود که فهم تاریخی در فهم قرآن تاثیرگذار است.

وی افزود: مسئله تاریخ نزول از مباحث بسیار مهم در فهم تفسیری قرآن است که بسیاری اوقات نص را باید با استفاده از مبانی تاریخی معنی کنیم و به آنها بپردازیم.

عضو هیئت علمی جامعه‌المصطفی(ص) بیان کرد: زمان و مکان به طور کلی نیز در فهم و استنباط از متن تاثیرگذار است و این مسئله، مسئله بسیار مهمی بود که امام خمینی(ره) نیز به طول کامل به آن اعتقاد داشت و از آن به عنوان یک عنصر مهم در حکم سازی در دنیای معاصر یاد می‎کردند؛ مسئله‎‌ای که باعث صدور حکم تحریم تنباکو شد و امام راحل نیز با آن بسیاری از احکام ثانویه را در دنیای امروز بیان کردند.

وی گفت: نصر حامد ابوزید بیان می‎کند که هر متن به ویژه قرآن باید در یک چارچوب هرمنوتیک بازشناسی شود یعنی اینکه قرآن تاریخ مند است و تنها برای افرادی که مخاطب برخی آیات بودند کاربرد داشته است.

وی اظهارکرد: وی بیان می‎کند که کل و یا بخشی از آیات قرآن صرفا در خصوص همان شرایط تاریخی و فرهنگی کاربرد دارد و نباید امروز را به آن پیوند داد؛ وی بیان می‎کند که جن یک فکر فرهنگی در جهان عرب آن زمان بود و به همین خاطر این مسئله در قرآن بیان شده است و اگر این مسئله در جهان عرب این گونه پنداشته نمی‎شد سوره‎ای نیز به این نام وجود نداشت.

وی گفت: همچنین این گروه بیان می‎کنند که آنچه از قرآن متوجه می‎شویم قطعا با خطا همراه خواهد بود و به همین دلیل باید فهم آن را نیز به روز کرد و با روز آن را معنی کرد و هر فهمی برای خود ارزش و اعتباری دارد.

علوی مهر بیان کرد: مسئله شأن نزول از مهمترین مباحث قرآنی است که کمک بسیاری به رفع و پاسخ به شبهات دارد؛ به همین خاطر باید این مسئله را مد نظر قرارداد که نباید مسئله شان نزول را به بهانه‎ای برای رد این آیات قرار دهیم بلکه کمک بسیاری به فهم جامع از قرآن می‎کند.

اهمیت اسباب النزول

وی گفت: برخی، قائل به اسباب النزول نیستند و آن را در تفسیر قرآن رد می‎کنند؛ ولی وقتی هرچه بیشتر در فهم تفسیری قرآن ورود می‎کنیم بیشتر به ابعاد مهم اسباب النزول پی می‎بریم.

وی خاطرنشان کرد: فیلسوفانی چون هرشت نیز به شکلی دیگر بر لزوم و اهمیت اسباب النزول در فهم متن تاکید دارند زیرا اگر این آیات با این اسباب شناخته نشود فهم آن دشوار خواهد بود.