بهره‌گیری اشعار «پروین اعتصامی» از تلمیحات قرآنی

احمد خیالی خطیبی، پژوهشگر و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) با بیان اینکه محتوای اشعار پروین اعتصامی مملو از تاثیرپذیری این شاعر از قرآن و احادیث است، عنوان کرد: پروین اعتصامی 25 اسفند 1285 در تبریز از پدری فرهنگی به نام یوسف اعتصام‌الملک و مادری به نام اختر به دنیا آمد. خانواده مادری و پدری پروین مذهبی بودند و پروین از کودکی با قرآن و فرهنگ دینی و ایرانی همچنین به دلیل آشنایی پدرش به زبان فرانسه که کتبی را نیز به فرانسه ترجمه کرده بود با فرهنگ و ادبیات غرب آشنا شد.

خیالی خطیبی افزود: پروین اعتصامی در دوران کودکی همراه پدر به تهران آمد و در دبیرستان آمریکایی‌ها تحصیل کرد. در عین حال اعتقادات محکمی داشت و وقتی در 19 سالگی به وی پیشنهاد دادند معلم دربار شود، قبول نکرد. سال 1313 با پسرعمویش ازدواج کرد، ولی دو ماه و نیم بیشتر این زندگی مشترک دوام نیاورد. وی از کودکی شعر می‌سرود و اشعارش مورد توجه شاعران بزرگ از جمله ملک‌الشعرای بهار بوده است.

این پژوهشگر درباره تاثیرپذیری پروین اعتصامی از قرآن و احادیث عنوان کرد: پروین اعتصامی به طور مستقیم و صریح از متن آیات استفاده نکرده، ولی محتوای اشعارش مملو از تلمیحات و استفاده از مضامین قرآنی است.

وی توضیح داد: بیت «ای عجب این راه نه راه خداست/ زانکه در آن اهرمنی رهنماست» به سوره حمد و آیت‌الکرسی اشاره دارد و «نفس بسی وام گرفت و نداد/ وام تو چون بازدهد بی‌نواست» به آیه «وَمَا أُبَرِّىءُ نَفْسِي إِنَّ النَّفْسَ لأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ مَا رَحِمَ رَبِّيَ إِنَّ رَبِّي غَفُورٌ رَّحِيمٌ» و حدیث «اعدی عدوک نفسک التی بین جنبیک» اشاره دارد. همچنین شعر پروین مملو از تلمیحات قرآنی است که از جمله آنها می‌توان به بیت «حمله نیارد به تو ثعبان دهر/ تا چو کلیمی تو و دینت عصاست» و «مادر موسی چو موسی را به نیل/ درفکند از گفته رب جلیل/خود ز ساحل کرد با حسرت نگاه/ گفت کای فرزند خرد بی گناه» اشاره کرد.

خیالی خطیبی گفت: پروین، زن را مایه انس و شفقت می‌داند و انس همان آرامش است که خداوند هدف از خلقت زوج را مایه آرامش دانسته؛ «خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجاً لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا »(روم/21) و در این اشعار می‌توان آنها را مشاهده کرد که «درآن سرا که زن نیست انس و شفقت نیست/در آن وجود که تن مرد مرده است روان/چه حیله است گرانتر ز حیلت دانش/چه دیبه ایست نکوتر زدیبه عرفان/برای گردن و دست زن نکو پروین/سزاست گوهر دانش نه گوهر الوان».

اسماعیل امینی، شاعر و محقق ادبی نیز در این باره عنوان کرد: پروین اعتصامی در روزگاری که اغلب شعرا به دنبال سرودن اشعار سیاسی و اجتماعی بودند به شعر حکمی مبتنی بر آیات قرآن کریم پرداخت.

امینی توضیح داد: پروین در محیطی ادبی پرورش یافت و خانه پدری دختر یوسف اعتصام‌الملک محل رفت و آمد و تشکیل جلسات ادبی بزرگان ادبیات معاصر از جمله ملک الشعرای بهار بود.

این شاعر افزود: پروین اعتصامی آشنایی زیادی با متون کهن و منابع فرهنگی خصوصاً قرآن و حدیث و کتاب‌های عرفانی و حکمی داشت که باعث شد به شعر حکمی و تعلیمی روی آورد و از مناظره برای تعلیم آموزه‌های دینی و فلسفی استفاده کرد. زبان وی در مناظرات بسیار ساده و عامه‌فهم است و اقشار مختلف با اندک سوادی می‌توانند از آن بهره ببرند.

وی تصریح کرد: علیرغم توجه کمتر ادیبان معاصر به آیات و احادیث پروین اعتصامی توجه فراوانی به آیات قرآن و مضامین آنها داشته که در موقعیت‌های مختلف بر اشعارش تجلی کرده است.

این شاعر گفت: پروین در اشعارش به داستان‌های قرآنی چون آدم و حوا، ابراهیم(ع) و موسی(ع) اشاره کرده که نشان دهنده آشنایی عمیق وی و انسش با کلام‌الله است.