در نشست علمی«الگوی پژوهش در حوزه حدیثی هویزه» عنوان شد:
نبود الگو و سند چشم‌انداز دانش؛ مهمترین چالش فراروی علوم اسلامی
گروه حوزه‌های علمیه: نشست علمی «الگوی پژوهش در حوزه حدیثی هویزه» شب گذشته 18 فروردین ماه با ارائه حجت‌الاسلام حسنی و نقد جمعی از محققان پژوهشکده حدیث حوزه برگزار و در آن عنوان شد: نبود الگو و سند چشم‌انداز دانش، مهمترین چالش فراروی علوم اسلامی است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) حجت‌الاسلام محمدجواد حسنی، محقق و پژوهشگر پژوهشکده حدیث حوزه دیشب 18 فروردین ماه در نشست علمی«الگوی پژوهش در حوزه حدیثی هویزه» گفت: یکی از نیازها و چالش‌های پیش روی بیشتر علوم اسلامی، نداشتن سند و چشم‌انداز دانش است.
وی افزود: دانش حدیث به‌عنوان یکی از مهمترین و گسترده‌ترین دانش اسلامی از قاعده مستثنا نبوده و تاکنون الگو و چشم‌اندازی برای حرکت جریان حدیث‌آموزی و حدیث‌پژوهی در جهان تشیع و حتی دنیای اسلام، طراحی و تولید نشده است.
حسنی تصریح کرد: بنابراین، امروز شاهد حرکت‌های ناهماهنگ، موازی و جزئی در عرصه علوم حدیث هستیم. این شرایط گاه منجر به تولید آثار و فعالیت‌های حدیثی تکراری و یا بدون نتیجه می‌شود که به هدر رفت فرصت‌ها و توان نیروی متخصص در این حوزه می‌انجامد.
وی اظهار کرد: تاریخ حدیث از موضوعات مهم و کلیدی در دانش حدیث است که بحثی با عنوان حوزه‌ها و مکاتب حدیثی را در خود جای داده است و اهمیت بحث از حوزه‌ها و مکاتب حدیثی در ترسیم و تولید الگوی فعالیت‌های حدیثی آشکار می‌گردد.
حسنی گفت: بهره‌گیری از نقاط قوت و ضعف محدثان و جریان‌های حدیثی گذشته و تأمل در تجربه‌های موفق و ناموفق ایشان، برنامه‌ریزان عرصه حدیث را در تهیه یک الگو و برنامه جامع حدیثی یاری خواهد کرد.
این محقق در ادامه با بیان اینکه یکی از حوزه‌های حدیثی شیعه، «حوزه حدیثی هویزه» است که با سرنخ حکومت شیعی مشعشعیان ره‌گیری و کشف شده است عنوان کرد: شناسایی یک حوزه حدیثی، نیازمند گردآوری و تحلیل مطالب مختلفی مانند تاریخ عمومی و جغرافیای منطقه، شناسایی عالمان، آثار علمی و آرای تأثیرگذار ایشان است.
وی افزود: با جمع‌آوری اطلاعات پراکنده از منابع موجود، می‌توان حوزه حدیثی هویزه را به‌عنوان یکی از مراکز حدیثی شیعی در دوران متأخر معرفی کرد. نقطه رشد و پویایی این جریان حدیثی در دوران حکومت سادات مشعشعی (845-1176 ق) بوده است.
حسنی به هدف این نوشتار، اشاره و بیان کرد: معرفی منابع و کلیدواژه‌هایی است که پیرامون حوزه حدیثی هویزه در سده‌های نهم تا دوازدهم مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند. در این پژوهش، منابع و سرنخ‌های عمومی و اختصاصی مرتبط با موضوع ارائه شده تا پژوهشگران را با حرکت علمی و حدیثی در هویزه آشنا نماید.
وی ادامه داد: استفاده از روش معرفی شده در این نوشتار، الگویی مناسب در تحقیقات مشابه خواهد بود و پژوهشگران را در شناسایی حوزه‌های حدیثی ناشناخته یاری خواهد کرد. شناسایی حوزه‌های غیرمشهور حدیثی، مقدمات پژوهشی مانند آشنایی با منابع مطالعاتی و واژگان کلیدی را می‌طلبد که جزو مقدمات ضروری برای پرداختن به یک حوزه حدیثی محسوب می‌شوند.
وی افزود: من حرکت علمی و حدیثی هویزه و موضوعات مرتبط با آن را در قالب پایان‌نامه کارشناسی ارشد با عنوان «حدیث شیعه در گستره حکومت مشعشعیان» مورد توجه قرار داده بودم و پژوهش حاضر در سه بخش به معرفی منابع اختصاصی، عمومی و واژگان کلیدی مرتبط با حوزه هویزه پرداخته است. حدود 35 کتاب و مقاله به‌عنوان منبع عمومی و اختصاصی برای شناسایی این جریان حدیثی در منطقه خوزستان معرفی شده است.
وی تصریح کرد: منابع معرفی شده شامل کتاب‌های تاریخ عمومی، تاریخ اختصاصی منطقه، جغرافیا، تاریخ حکومت‌های شیعه، منابع تراجم و رجال، منابع کتابشناسی و نسخه‌شناسی، اجازات و ... می‌شود.
حسنی افزود: همچنین برای جست و جو در منابع مکتوب و یا دیجیتالی، تهیه کلیدواژههای مرتبط با موضوع ضرورت دارد که در این مقاله، تعدادی کلیدواژه مرتبط با حوزه حدیثی هویزه به‌عنوان نمونه معرفی شده است.
وی با بیان اینکه در پژوهش‌های جدید باید کلیدواژه‌هایی طراحی شوند گفت: مانند تحقیقات توسعه‌ای کلیدواژه شناخته‌شده‌ای وجود ندارد و برای یافتن و تولید این سرنخ‌ها می‌توان از مرحله مطالعات اولیه کمک گرفت و کلیدواژههای بسیط و مرکب را تهیه کرد. در موضوع حوزه‌ها و مکاتب حدیثی به‌خاطر گستردگی محور‌های موردبررسی، نیاز به طراحی کلیدواژههای بیشتری است. این سرنخ‌ها باید در یافتن فیش‌های جغرافیایی، حکومتی، عالمان و شخصیت‌ها، آثار حدیثی، جریان‌های تاریخی، فکری و اعتقادی مرتبط با حوزه موردنظر، پژوهشگر را یاری کنند. وی ادامه داد: با توجه به اینکه در سده‌های گذشته زبان عربی، زبان علمی و رسمی مسلمانان بوده؛ لذا، برای تحقیق در موضوع حوزه‌ها و مکاتب حدیثی باید کلیدواژههای عربی طراحی شود. درصورتی‌که پژوهش، پیرامون حوزه‌ای خارج از جغرافیای سرزمین‌های عربی باشد طراحی کلیدواژه متناسب با زبان آن منطقه مانند زبان فارسی پرفایده است.
سهم زبان عربی و غیرعربی در تحقیقات حدیثی
حسنی عنوان کرد: همچنین برای استفاده از محیط اینترنت و فضای مجازی، کلیدواژههای غیرعربی هم کاربرد دارند چراکه مطالب و تحقیقات مربوط به آن منطقه با زبان مختص به آن در این فضا منتشر می‌شود که پژوهشگر نباید از آن‌ها غفلت کند.
وی ادامه داد: امروزه علاوه بر منابع مکتوب، ابزار و منابع دیجیتالی نیز در اختیار پژوهشگران قرار دارد که جست و جو در هر منبع به مهارت ویژه‌ای نیاز دارد. نرم‌افزارهای علوم اسلامی، تاریخی، جغرافیایی و ... به تهیه حجم قابل‌توجهی فیش در موضوع موردتحقیق کمک می‌کند. البته همه منابع مکتوب به‌ویژه نسخ خطی و کتاب‌های اختصاصی و کم‌مراجعه به‌صورت دیجیتال عرضه نشده است؛ لذا، پژوهشگر نیازمند جست و جو در کتاب‌ها و نسخه‌های خطی نیز هست.
وی افزود: تهیه و چاپ فهرست‌های مختلف مانند فهرست کتاب‌ها و اعلام در انتهای کتاب‌ها و چاپ‌های جدید برخی از کتاب‌ها، جست و جوی کلیدواژه‌ای را در این کتاب‌ها ساده‌تر کرده است.
نقد محققان
در ادامه این نشست حجج اسلام صفری، فرهمندیان، یوسفی و به نقد مطالب که براساس مقاله حجت الاسلام حسنی ارایه شد پرداختند. ایشان ضمن دفاع از ساختار منطقی، روانی قلم، نتیجه گیری نهایی مناسب، استنادات خوب، محدودیت در منابع پاورقی را از جمله مشکلات برشمردند و بر لزوم یکدست شدن کتابنامه، عدم تمرکز بر روی اعتبار منبع، رفع برخی عبارات ثقیل تاکید کردند.
ایشان بیان کردند ارایه الگو در پژوهش حدیثی یک مکتب به نام هویزه از جمله نوآوری در ارایه مطالب این محقق است اگرچه لازم بود در مقاله استدلالات بیشتری به کار گرفته می‌شد.
وی افزود: دانش حدیث به‌عنوان یکی از مهمترین و گسترده‌ترین دانش اسلامی از قاعده مستثنا نبوده و تاکنون الگو و چشم‌اندازی برای حرکت جریان حدیث‌آموزی و حدیث‌پژوهی در جهان تشیع و حتی دنیای اسلام، طراحی و تولید نشده است.
حسنی تصریح کرد: بنابراین، امروز شاهد حرکت‌های ناهماهنگ، موازی و جزئی در عرصه علوم حدیث هستیم. این شرایط گاه منجر به تولید آثار و فعالیت‌های حدیثی تکراری و یا بدون نتیجه می‌شود که به هدر رفت فرصت‌ها و توان نیروی متخصص در این حوزه می‌انجامد.
وی اظهار کرد: تاریخ حدیث از موضوعات مهم و کلیدی در دانش حدیث است که بحثی با عنوان حوزه‌ها و مکاتب حدیثی را در خود جای داده است و اهمیت بحث از حوزه‌ها و مکاتب حدیثی در ترسیم و تولید الگوی فعالیت‌های حدیثی آشکار می‌گردد.
حسنی گفت: بهره‌گیری از نقاط قوت و ضعف محدثان و جریان‌های حدیثی گذشته و تأمل در تجربه‌های موفق و ناموفق ایشان، برنامه‌ریزان عرصه حدیث را در تهیه یک الگو و برنامه جامع حدیثی یاری خواهد کرد.
این محقق در ادامه با بیان اینکه یکی از حوزه‌های حدیثی شیعه، «حوزه حدیثی هویزه» است که با سرنخ حکومت شیعی مشعشعیان ره‌گیری و کشف شده است عنوان کرد: شناسایی یک حوزه حدیثی، نیازمند گردآوری و تحلیل مطالب مختلفی مانند تاریخ عمومی و جغرافیای منطقه، شناسایی عالمان، آثار علمی و آرای تأثیرگذار ایشان است.
وی افزود: با جمع‌آوری اطلاعات پراکنده از منابع موجود، می‌توان حوزه حدیثی هویزه را به‌عنوان یکی از مراکز حدیثی شیعی در دوران متأخر معرفی کرد. نقطه رشد و پویایی این جریان حدیثی در دوران حکومت سادات مشعشعی (845-1176 ق) بوده است.
حسنی به هدف این نوشتار، اشاره و بیان کرد: معرفی منابع و کلیدواژه‌هایی است که پیرامون حوزه حدیثی هویزه در سده‌های نهم تا دوازدهم مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند. در این پژوهش، منابع و سرنخ‌های عمومی و اختصاصی مرتبط با موضوع ارائه شده تا پژوهشگران را با حرکت علمی و حدیثی در هویزه آشنا نماید.
وی ادامه داد: استفاده از روش معرفی شده در این نوشتار، الگویی مناسب در تحقیقات مشابه خواهد بود و پژوهشگران را در شناسایی حوزه‌های حدیثی ناشناخته یاری خواهد کرد. شناسایی حوزه‌های غیرمشهور حدیثی، مقدمات پژوهشی مانند آشنایی با منابع مطالعاتی و واژگان کلیدی را می‌طلبد که جزو مقدمات ضروری برای پرداختن به یک حوزه حدیثی محسوب می‌شوند.
وی افزود: من حرکت علمی و حدیثی هویزه و موضوعات مرتبط با آن را در قالب پایان‌نامه کارشناسی ارشد با عنوان «حدیث شیعه در گستره حکومت مشعشعیان» مورد توجه قرار داده بودم و پژوهش حاضر در سه بخش به معرفی منابع اختصاصی، عمومی و واژگان کلیدی مرتبط با حوزه هویزه پرداخته است. حدود 35 کتاب و مقاله به‌عنوان منبع عمومی و اختصاصی برای شناسایی این جریان حدیثی در منطقه خوزستان معرفی شده است.
وی تصریح کرد: منابع معرفی شده شامل کتاب‌های تاریخ عمومی، تاریخ اختصاصی منطقه، جغرافیا، تاریخ حکومت‌های شیعه، منابع تراجم و رجال، منابع کتابشناسی و نسخه‌شناسی، اجازات و ... می‌شود.
حسنی افزود: همچنین برای جست و جو در منابع مکتوب و یا دیجیتالی، تهیه کلیدواژههای مرتبط با موضوع ضرورت دارد که در این مقاله، تعدادی کلیدواژه مرتبط با حوزه حدیثی هویزه به‌عنوان نمونه معرفی شده است.
وی با بیان اینکه در پژوهش‌های جدید باید کلیدواژه‌هایی طراحی شوند گفت: مانند تحقیقات توسعه‌ای کلیدواژه شناخته‌شده‌ای وجود ندارد و برای یافتن و تولید این سرنخ‌ها می‌توان از مرحله مطالعات اولیه کمک گرفت و کلیدواژههای بسیط و مرکب را تهیه کرد. در موضوع حوزه‌ها و مکاتب حدیثی به‌خاطر گستردگی محور‌های موردبررسی، نیاز به طراحی کلیدواژههای بیشتری است. این سرنخ‌ها باید در یافتن فیش‌های جغرافیایی، حکومتی، عالمان و شخصیت‌ها، آثار حدیثی، جریان‌های تاریخی، فکری و اعتقادی مرتبط با حوزه موردنظر، پژوهشگر را یاری کنند. وی ادامه داد: با توجه به اینکه در سده‌های گذشته زبان عربی، زبان علمی و رسمی مسلمانان بوده؛ لذا، برای تحقیق در موضوع حوزه‌ها و مکاتب حدیثی باید کلیدواژههای عربی طراحی شود. درصورتی‌که پژوهش، پیرامون حوزه‌ای خارج از جغرافیای سرزمین‌های عربی باشد طراحی کلیدواژه متناسب با زبان آن منطقه مانند زبان فارسی پرفایده است.
سهم زبان عربی و غیرعربی در تحقیقات حدیثی
حسنی عنوان کرد: همچنین برای استفاده از محیط اینترنت و فضای مجازی، کلیدواژههای غیرعربی هم کاربرد دارند چراکه مطالب و تحقیقات مربوط به آن منطقه با زبان مختص به آن در این فضا منتشر می‌شود که پژوهشگر نباید از آن‌ها غفلت کند.
وی ادامه داد: امروزه علاوه بر منابع مکتوب، ابزار و منابع دیجیتالی نیز در اختیار پژوهشگران قرار دارد که جست و جو در هر منبع به مهارت ویژه‌ای نیاز دارد. نرم‌افزارهای علوم اسلامی، تاریخی، جغرافیایی و ... به تهیه حجم قابل‌توجهی فیش در موضوع موردتحقیق کمک می‌کند. البته همه منابع مکتوب به‌ویژه نسخ خطی و کتاب‌های اختصاصی و کم‌مراجعه به‌صورت دیجیتال عرضه نشده است؛ لذا، پژوهشگر نیازمند جست و جو در کتاب‌ها و نسخه‌های خطی نیز هست.
وی افزود: تهیه و چاپ فهرست‌های مختلف مانند فهرست کتاب‌ها و اعلام در انتهای کتاب‌ها و چاپ‌های جدید برخی از کتاب‌ها، جست و جوی کلیدواژه‌ای را در این کتاب‌ها ساده‌تر کرده است.
نقد محققان
در ادامه این نشست حجج اسلام صفری، فرهمندیان، یوسفی و به نقد مطالب که براساس مقاله حجت الاسلام حسنی ارایه شد پرداختند. ایشان ضمن دفاع از ساختار منطقی، روانی قلم، نتیجه گیری نهایی مناسب، استنادات خوب، محدودیت در منابع پاورقی را از جمله مشکلات برشمردند و بر لزوم یکدست شدن کتابنامه، عدم تمرکز بر روی اعتبار منبع، رفع برخی عبارات ثقیل تاکید کردند.
ایشان بیان کردند ارایه الگو در پژوهش حدیثی یک مکتب به نام هویزه از جمله نوآوری در ارایه مطالب این محقق است اگرچه لازم بود در مقاله استدلالات بیشتری به کار گرفته می‌شد.
