از دهل‌زنی سحرگاهان رمضان تا مناجات‌خوانی «شوخان»

شهرام فرهادی‌نیا، مسئول گروه موسیقی نواحی «ندای جام» در گفت‌و‌گو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) گفت: سنت موسیقایی و آئینی مردم در تربت‌جام و خطه شمال خراسان به این شکل بوده است که معمولاً یکی، دو شب پیش از حلول ماه رمضان در روستاها و شهرهای کوچکتر، فردی عالم به اتفاق عده‌ای از مردم در کوی و برزن به راه می‌افتادند و با خواندن اشعاری با لحن خوش فرا رسیدن ماه رمضان را به سایرین بشارت می‌دادند.

وی ادامه داد: از جمله اشعاری که در آئین استقبال از ماه رمضان به این شکل خوانده می‌شود عبارت است از: «رمضان آمده با اسب سوار، چوبی برداشته می‌گه روزه بدار» و از این قبیل اشعار بدون استفاده از ساز و با لحنی که بسیار نزدیک به نت موسیقی است خوانده می‌شد.

فرهادی‌نیا تصریح کرد: گاه در خواندن این اشعار که در مقام مناجات اجرا می‌شدند، این عده با استفاده از کاسه و ملاقه‌ای که ممکن بود به همراه خود داشته باشند، موسیقی جازمانندی را اجرا می‌کردند که با نغمات آهنگینی که مورد نظر بود و آن را می‌خواندند همراه بود.   

این کارشناس موسیقی محلی و نواحی گفت: از دیگر سنت‌های موسیقایی رمضان که در سحرگاه اتفاق می‌افتد و هدف از آن بیدار کردن روزه‌داران برای خوردن سحری است، دهل زدن بوده است که معمولاً فرد دهل‌زن بر فراز مرتفع‌ترین پشت بام قرار گرفته و با زدن دهل و خواندن اشعاری همچون «رمضان یا رب، یا رب؛ مبارک باد رمضان» مردم را برای درک اوقات سحری از خوب بیدار کرده که تا پیش از ظهور فناوری و استفاده از میکروفن و بلندگو در مساجد، تنها شیوه مطلع کردن مردم از فرا رسیدن سحرگاهان ماه رمضان است.

فرهادی‌نیا افزود: در بعضی از مناطق تربت جام فردی که اصطلاحاً او را «شوخان» می‌نامیدند و معمولاً صدایی رسا داشت در قالب مناجات‌خوانی مردم روزه‌دار را به فرا رسیدن ماه رمضان و اوقات شرعی این ماه بشارت می‌داد که مثلاً یکی از اشعاری که شوخان می‌خواند عبارت بود از «در مناجات آمدم تا درد من درمان کنی؛ کارهای مشکل ما را، خدا آسان کنی».

وی با اشاره به اینکه ممکن است در برخی از آداب و آئین‌های ماه رمضان تربت جام استفاده از تک‌سازی که معمولاً دوتار بوده است مرسوم بوده، گفت: غزلیاتی همراه با ساز آن هم در اوقاتی نزدیک به سحری خوانده می‌شد، اما در بیشتر اوقات نغمات رمضانی این خطه از ایران بدون استفاده از ساز و در قالب مداحی و یا تلاوت آیاتی از قرآن متداول و مرسوم بوده است.

فرهادی‌نیا در پایان تأکید کرد: مردم تربت جام و نوار مرزی ایران در ایام ماه رمضان بیشترین وقت خود را صرف مناجات، خواندن قرآن و برنامه‌هایی از این دست می‌کنند و کمتر مجال برای اجرای برنامه‌هایی آئینی و سنتی همچون چوب‌زنی پیش می‌آید، منتهی در شب و روز استقبال از عید فطر نیز در این منطقه شاهد اجرای برنامه نعت‌خوانی یا راوی هستیم که به بیان مناقب حضرت رسول(ص) و ائمه اطهار(ع) می‌پردازند.