در نشست «نقش فضیلت‌های ایمانی در فهم قرآن کریم» عنوان شد:
تقوا، یقین و تسلیم؛ پیش شرط‌های اساسی فهم قرآن/ بازبودن باب فهم قرآن برای غیرمعصومین
گروه حوزه‌های علمیه: نشست «نقش فضیلت‌های ایمانی در فهم قرآن کریم» 23 تیرماه، در پژوهشکده حدیث حوزه برگزار و در آن عنوان شد: پیش‌شرط اساسی فهم عمیق قرآن کریم، فضیلت‌های ایمانی فهمنده، همچون تقوا، یقین و تسلیم است که با فقدان آن، فهمی سطحی و ناقص نصیب فرد خواهد شد.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) حجت‌الاسلام والمسلمین محمد فیاضی، پژوهشگر پژوهشکده حدیث حوزه علیمه قم دیشب 23 تیرماه، در نشست علمی نقد مقاله «نقش فضیلت‌های ایمانی در فهم قرآن کریم» در این پژوهشکده گفت: برای فهم صحیح و عمیق هر گزاره‌ای پیش‌نیازهایی وجود دارد.
وی افزود: در علوم تجربی، لزومِ این پیش نیازها ملموس‌تر است؛ مثلاً برای فهم صحیح و عمیق یک گزاره مربوط به علوم پزشکی یا علوم آزمایشگاهی یا شیمی، نیاز به اطلاعات پیشینی داریم. در مورد علوم انسانی نیز همین گونه است و این یک قانون عقلایی و طبیعی است.
این محقق تصریح کرد: قرآن کریم هم از این قاعده عقلایی مستثنی نیست. چون قرآن هم در یک نگاه بشری، مجموعه‌ای از گزاره‌ها است به همین دلیل است که عالمانِ علوم قرآنی برای فهم عمیق و تفسیر قرآن کریم مقدمات و پیش‌نیازهایی مانند دانستنِ ادبیات و بلاغت، منطق، کلام، اصول فقه و... را برشمرده‌اند.
فیاضی با بیان اینکه حتی برخی دانش‌های بشری مانند تاریخ، نجوم، بیولوژی و ... هم به فهمِ بهتر برخی از گزاره‌های قرآنی کمک می‌کند، عنوان کرد: اما از این جهت که قرآن کریم، ماهیتاً یک متن قُدسی است، برای برقرای ارتباط صحیح و عمیق با آن، پیش‌شرط‌های دیگری نیز وجود دارد.
وی ادامه داد: این پیششرطها مانند پیش نیازهای گفته شده، علمی نیستند و ماهیتی معنایی و ایمانی و باطنی دارند. به تعبیر دیگر، این پیششرطها در یک حوزه مشخص از دانش نمی‌گنجند و به تعبیری فراعلمی هستند.
فیاضی اظهار کرد: البته این گزاره‌ها قابلیت توجیه و تحلیل علمی دارند مثلا با دانش هرمنوتیک به راحتی می‌توان این پیششرطها را تحلیل کرد و حتی می‌توان به صورت علمی این پیششرطها را قاعده‌مند کرد که تاکنون این اتفاق نیفتاده است.
این محقق بیان کرد: اما مسئله‌ای که این پیششرطها به طور مشخص بیان‌گر آن هستند، این است که فهم عمیق و گذار از ظواهر آیات و لایه‌های سطحی معارف قرآن و دستیابی به لایه‌های ژرف‌تر، در گرو وجود فضیلت‌های ایمانی و اخلاقی در روح شخص است. نکته دیگر آن است که چون ملاک فهم عمیق، وجود فضیلتهاست، هر چقدر که فهمنده قرآن کریم، بهره بیشتری از فضیلت‌های اخلاقی و معنوی داشته باشد، زمینه‌ی بیشتر و بهتری برای دستیابی به لایه‌های عمیق‌تر معارف قرآنی خواهد داشت.
فیاضی گفت: البته معارف قرآن سطوح مختلفی دارد که یکی از گرانیگاه‌های آن ذومراتب بودن معانی قرآن است. به این معنا که لایه اول معارف قرآن کریم که برآمده از ظواهر آیات است، برای همه فهمندگان با هر میزان از اطلاعات و دانش و با هر قالب فکری، قابل دریافت و استفاده است. اما برای فهم عمیق‌تر و دست یافتن به لایه‌های ژرف‌تر معارف قرآنی، این مقدّمات و پیش‌نیازهای علمی که برشمرده شد، ضروری است.
پیشینه تحقیق
این پژوهشگر ادامه داد: در منابع کهن و مهم علوم قرآنی به عنوان نمونه البدائع فی علم القرآن، تالیف ابن القيم الجوزي، البرهان في علوم القرآن، تالیفِ محمد بن عبد الله زركشى و الإتقان في علوم القرآن، تالیفِ جلال الدين سيوطى به این مسئله، اشاره گذرا شده است اما مستندات قرآنی و روایی آورده نشده و مورد بررسی و تحلیل قرار نگرفته است.
این محقق با اشاره به پیشینه‌شناسی بحث در تحقیقات فارسی اظهار کرد: تنها در چند پایان نامه موضوع طهارت در فهم قرآن کریم مورد بحث قرار گرفته است ولی این مقاله با نگاهی جامع‌تر، تاثیر مجموعه کمالات ایمانی را که طهارت باطنی که یکی از آن کمالات است مورد واکاوی قرار می‌دهد و کمالات ایمانی دیگر شامل؛ یقین، تسلیم، خشیت، تقوا و مانند آن می‌شود.
فیاضی ادامه داد: تفاوت دیگر پژوهش حاضر این است که علاوه بر فهم قرآن، نقش فضیلت‌های ایمانی را در هدایت شدن به واسطه قرآن استفاده از برکات و بهره‌های معنوی قرآن نیز مورد بررسی قرار داده است.
وی با اشاره به نوآوری این مقاله تصریح کرد: علاوه بر دو ویژگی، پژوهش حاضر نسبت به پژوهش‌های پیشین، بحث‌هایی که در بخش دوم مقاله و تحت عنوان چرایی و آسیب‌شناسی در قالب تحلیل‌های روان‌شناختی آمده است، می‌تواند به عنوان نوآوری‌های این پژوهش تلقی شود.
وی با بیان اینکه پژوهش این مقاله مبتنی بر آیات و روایات است تاکید کرد: با بررسی مستندات قرآنی و روایی، این نکته به دست آمد که در تحلیلی کلان، دو بهره اساسی می‌توان از قرآن برگرفت که در این پژوهش تحت عنوان فرآورده‌های قرآن از آن یاد شده است؛ یکی بهره‌های معرفتی که همان فهم قرآن است و دیگری بهره‌های معنوی.
مراد از فهم معنوی قرآن
وی افزود: مراد از بهره‌های معنوی این است که وقتی فهمنده، گزاره‌های قرآنی را فهم کرد، این فهم از ساحت عقل او، به ساحت قلب او نیز سرایت کرده و تاثیرهایی معنوی بر روح او می‌گذارد که عبارت‌اند از متذکر شدن، متّعظ شدن، مورد رحمت الهی قرار گرفتن، افزایش ایمان و خشیت و با تحلیل مستندات، این نتیجه به دست آمد که بین فرآورده‌های معرفتی و معنوی قرآن(یعنی فهم و هدایت) ارتباط وثیقی وجود دارد و به تعبیر دیگر این دو فرآورده باهم تعامل دارند.
پژوهشگر پژوهشکده حدیث بیان کرد: در بخش نخست، فرآورده‌های معرفتی و معنوی قرآن مورد تحلیل قرار گرفته‌اند و بیان شده است که شرط دستیابی به این بهره‌ها، وجود فضیلت‌های معنوی و ایمانی در فهمنده است. در این قسمت، تبیین شده است که معارف قرآن، مراتبی دارد و به تبع آن، فهم قرآن هم مراتبی خواهد داشت و لاجرم، هدایت یافتن به واسطه قرآن هم دارای مراتبی خواهد بود.
وی تاکید کرد: دست یافتن به هر مرتبه از فهم و هدایت، به میزان خاصی از فضیلت‌های ایمانی مشروط و منوط است. به این معنی که هر چه فهمنده قرآن واجد صلاحیت‌های معنوی بیشتر باشد، سهم بیشتری هم از فهم و استفاده از هدایت‌های قرآنی خواهد داشت.
فیاضی با بیان اینکه در بخش دوم، چرایی لزوم این پیش شرط‌های معنوی و نیز آسیب‌های ناشی از فقدان این پیششرطها در مواجهه با قرآن کریم، مورد تحلیل قرار گرفته است تصریح کرد: معارف قرآن کریم، دارای سطوح معنایی متعدد است. سطح نخست این معارف که از ظواهر آیات فهمیده می‌شود، برای عموم مخاطبان قابل استفاده است اما فهم عمیق قرآن و بهره‌مندی از برکات معنوی آن، نیازمند پیش‌شرط‌های مختلف است.
نویسنده مقاله نقش فضیلت‌های ایمانی در فهم قرآن کریم گفت: در میان این پیششرطها، آن چه که عمدتاً مورد توجه قرار گرفته، مقدّمات علمی مانند ادبیات، بلاغت، اصول فقه، کلام و قواعد دلالت بوده است. اما پیش‌شرط اساسی فهم عمیق قرآن کریم، فضیلت‌های ایمانی فهمنده، همچون تقوا، یقین و تسلیم است که با فقدان آن، فهمی سطحی و ناقص نصیب فرد خواهد شد.
هدایت؛ حکمت اساسی نزول قرآن
فیاضی در نتیجه‌گیری از این بحث بیان کرد: حکمت اساسی نزول قرآن کریم، فهم و هدایت است و برای اهتداء به قرآن، نخست باید آن را فهم کرد و آنچه در مرحله نخست از قرآن کریم تلقّی می‌شود، فهم معانی برآمده از ظاهر آیات است.
وی افزود: استفاده از سطح نخست معارف قرآن در این مرحله، برای توده مردم امکان‌پذیر است و با حداقلی از فضیلت‌های معنوی قابل دستیابی است ولی در لایه‌های عمیق‌تر قرآن کریم، مفاهیم بلندی است که شرط دست‌یافتن به آن، فضیلت‌های ایمانی و طهارت باطن فهمنده است.
فیاضی اظهار کرد: در این مرحله، برای صورت پذیرفتن صحیح فرآیند فهم، باید در قرآن، تدبر و تأمل کرد تا بارقه‌های فهم به قلب فهمنده الهام شود. آنچه دریافت فیض الهام شده را برای فهمنده امکان‌پذیر می‌کند، کمال‌های معنوی و فضائل ایمانی اوست.
وی گفت: این مسیر فهم، با قواعد سمانتیک و روش‌های علمی فهم متن، قابل جایگزینی و جبران نیست و اساساً کاربست روش‌ها و قواعد علمی در صورتی به نتیجه‌ی صحیح منتج خواهد شد که فهمنده ابتدا نسبت به طهارت باطن و تحصیل کمالات ایمانی اهتمام کرده باشد. بنابرین تنها از رهگذر تحصیل فضائل معنوی است که می‌توان به فهم عمیق و تفسیر قرآن کریم دست گشود.
فیاضی افزود: از آن رو که میزان طهارت باطن فهمندگان، مختلف است، به تبع آن، فرآیند فهم نیز به صورتی لایه‌وار و مدرج حاصل می‌شود. بدین صورت که هر فهمنده که فضیلت‌های ایمانی افزون‌تری داشته باشد، فهم عمیق‌تری از آیات داشته و به مرحله‌ی بالاتری از هدایت دست خواهد یافت.
این محقق تاکید کرد: بیانات تفسیری معصومان علیهمالسلام، به دلیل برخورداری از بالاترین مراتب طهارت و کمالات ایمانی، عمیق‌ترین فهم ممکن از قرآن کریم بوده و منبعی بی‌نظیر در فهم و تفسیر قرآن کریم به شمار می‌آید.
باب فهم قرآن برای غیر معصوم، مسدود نیست
این محقق حوزه عنوان کرد: به رغم مناقشات اخباریان، باب فهم قرآن برای غیرمعصومان منسد نیست و هر فهمنده که کمالات ایمانی بیشتری داشته باشد، بهره افزون‌تری برای فهم قرآن کریم خواهد داشت.
فیاضی تاکید کرد: در سوی مقابل، تعامل با آیات قرآن بدون طهارت باطن و با رویکرد غیرمؤمنانه، به فهمی ناصحیح و معوج منتهی شده و نه تنها تاثیر مثبتی بر فهمنده نخواهد داشت، بلکه فرد را به گمراهی مضاعف از حقیقت خواهد کشانید.
در این نشست همچنین چند تن از ناقدان به نقد مباحث مطرح شده پرداختند که از جمله لزوم اصلاح عنوان و مبهم بودن مفهوم آن، ارتباط محتوایی اندک میان عنوان و محتوا، خوب بودن چکیده و کلید واژه، ساختار مناسب مقاله و ... از جمله موارد مطرح شده بود.
وی افزود: در علوم تجربی، لزومِ این پیش نیازها ملموس‌تر است؛ مثلاً برای فهم صحیح و عمیق یک گزاره مربوط به علوم پزشکی یا علوم آزمایشگاهی یا شیمی، نیاز به اطلاعات پیشینی داریم. در مورد علوم انسانی نیز همین گونه است و این یک قانون عقلایی و طبیعی است.
این محقق تصریح کرد: قرآن کریم هم از این قاعده عقلایی مستثنی نیست. چون قرآن هم در یک نگاه بشری، مجموعه‌ای از گزاره‌ها است به همین دلیل است که عالمانِ علوم قرآنی برای فهم عمیق و تفسیر قرآن کریم مقدمات و پیش‌نیازهایی مانند دانستنِ ادبیات و بلاغت، منطق، کلام، اصول فقه و... را برشمرده‌اند.
فیاضی با بیان اینکه حتی برخی دانش‌های بشری مانند تاریخ، نجوم، بیولوژی و ... هم به فهمِ بهتر برخی از گزاره‌های قرآنی کمک می‌کند، عنوان کرد: اما از این جهت که قرآن کریم، ماهیتاً یک متن قُدسی است، برای برقرای ارتباط صحیح و عمیق با آن، پیش‌شرط‌های دیگری نیز وجود دارد.
وی ادامه داد: این پیششرطها مانند پیش نیازهای گفته شده، علمی نیستند و ماهیتی معنایی و ایمانی و باطنی دارند. به تعبیر دیگر، این پیششرطها در یک حوزه مشخص از دانش نمی‌گنجند و به تعبیری فراعلمی هستند.
فیاضی اظهار کرد: البته این گزاره‌ها قابلیت توجیه و تحلیل علمی دارند مثلا با دانش هرمنوتیک به راحتی می‌توان این پیششرطها را تحلیل کرد و حتی می‌توان به صورت علمی این پیششرطها را قاعده‌مند کرد که تاکنون این اتفاق نیفتاده است.
این محقق بیان کرد: اما مسئله‌ای که این پیششرطها به طور مشخص بیان‌گر آن هستند، این است که فهم عمیق و گذار از ظواهر آیات و لایه‌های سطحی معارف قرآن و دستیابی به لایه‌های ژرف‌تر، در گرو وجود فضیلت‌های ایمانی و اخلاقی در روح شخص است. نکته دیگر آن است که چون ملاک فهم عمیق، وجود فضیلتهاست، هر چقدر که فهمنده قرآن کریم، بهره بیشتری از فضیلت‌های اخلاقی و معنوی داشته باشد، زمینه‌ی بیشتر و بهتری برای دستیابی به لایه‌های عمیق‌تر معارف قرآنی خواهد داشت.
فیاضی گفت: البته معارف قرآن سطوح مختلفی دارد که یکی از گرانیگاه‌های آن ذومراتب بودن معانی قرآن است. به این معنا که لایه اول معارف قرآن کریم که برآمده از ظواهر آیات است، برای همه فهمندگان با هر میزان از اطلاعات و دانش و با هر قالب فکری، قابل دریافت و استفاده است. اما برای فهم عمیق‌تر و دست یافتن به لایه‌های ژرف‌تر معارف قرآنی، این مقدّمات و پیش‌نیازهای علمی که برشمرده شد، ضروری است.
پیشینه تحقیق
این پژوهشگر ادامه داد: در منابع کهن و مهم علوم قرآنی به عنوان نمونه البدائع فی علم القرآن، تالیف ابن القيم الجوزي، البرهان في علوم القرآن، تالیفِ محمد بن عبد الله زركشى و الإتقان في علوم القرآن، تالیفِ جلال الدين سيوطى به این مسئله، اشاره گذرا شده است اما مستندات قرآنی و روایی آورده نشده و مورد بررسی و تحلیل قرار نگرفته است.
این محقق با اشاره به پیشینه‌شناسی بحث در تحقیقات فارسی اظهار کرد: تنها در چند پایان نامه موضوع طهارت در فهم قرآن کریم مورد بحث قرار گرفته است ولی این مقاله با نگاهی جامع‌تر، تاثیر مجموعه کمالات ایمانی را که طهارت باطنی که یکی از آن کمالات است مورد واکاوی قرار می‌دهد و کمالات ایمانی دیگر شامل؛ یقین، تسلیم، خشیت، تقوا و مانند آن می‌شود.
فیاضی ادامه داد: تفاوت دیگر پژوهش حاضر این است که علاوه بر فهم قرآن، نقش فضیلت‌های ایمانی را در هدایت شدن به واسطه قرآن استفاده از برکات و بهره‌های معنوی قرآن نیز مورد بررسی قرار داده است.
وی با اشاره به نوآوری این مقاله تصریح کرد: علاوه بر دو ویژگی، پژوهش حاضر نسبت به پژوهش‌های پیشین، بحث‌هایی که در بخش دوم مقاله و تحت عنوان چرایی و آسیب‌شناسی در قالب تحلیل‌های روان‌شناختی آمده است، می‌تواند به عنوان نوآوری‌های این پژوهش تلقی شود.
وی با بیان اینکه پژوهش این مقاله مبتنی بر آیات و روایات است تاکید کرد: با بررسی مستندات قرآنی و روایی، این نکته به دست آمد که در تحلیلی کلان، دو بهره اساسی می‌توان از قرآن برگرفت که در این پژوهش تحت عنوان فرآورده‌های قرآن از آن یاد شده است؛ یکی بهره‌های معرفتی که همان فهم قرآن است و دیگری بهره‌های معنوی.
مراد از فهم معنوی قرآن
وی افزود: مراد از بهره‌های معنوی این است که وقتی فهمنده، گزاره‌های قرآنی را فهم کرد، این فهم از ساحت عقل او، به ساحت قلب او نیز سرایت کرده و تاثیرهایی معنوی بر روح او می‌گذارد که عبارت‌اند از متذکر شدن، متّعظ شدن، مورد رحمت الهی قرار گرفتن، افزایش ایمان و خشیت و با تحلیل مستندات، این نتیجه به دست آمد که بین فرآورده‌های معرفتی و معنوی قرآن(یعنی فهم و هدایت) ارتباط وثیقی وجود دارد و به تعبیر دیگر این دو فرآورده باهم تعامل دارند.
پژوهشگر پژوهشکده حدیث بیان کرد: در بخش نخست، فرآورده‌های معرفتی و معنوی قرآن مورد تحلیل قرار گرفته‌اند و بیان شده است که شرط دستیابی به این بهره‌ها، وجود فضیلت‌های معنوی و ایمانی در فهمنده است. در این قسمت، تبیین شده است که معارف قرآن، مراتبی دارد و به تبع آن، فهم قرآن هم مراتبی خواهد داشت و لاجرم، هدایت یافتن به واسطه قرآن هم دارای مراتبی خواهد بود.
وی تاکید کرد: دست یافتن به هر مرتبه از فهم و هدایت، به میزان خاصی از فضیلت‌های ایمانی مشروط و منوط است. به این معنی که هر چه فهمنده قرآن واجد صلاحیت‌های معنوی بیشتر باشد، سهم بیشتری هم از فهم و استفاده از هدایت‌های قرآنی خواهد داشت.
فیاضی با بیان اینکه در بخش دوم، چرایی لزوم این پیش شرط‌های معنوی و نیز آسیب‌های ناشی از فقدان این پیششرطها در مواجهه با قرآن کریم، مورد تحلیل قرار گرفته است تصریح کرد: معارف قرآن کریم، دارای سطوح معنایی متعدد است. سطح نخست این معارف که از ظواهر آیات فهمیده می‌شود، برای عموم مخاطبان قابل استفاده است اما فهم عمیق قرآن و بهره‌مندی از برکات معنوی آن، نیازمند پیش‌شرط‌های مختلف است.
نویسنده مقاله نقش فضیلت‌های ایمانی در فهم قرآن کریم گفت: در میان این پیششرطها، آن چه که عمدتاً مورد توجه قرار گرفته، مقدّمات علمی مانند ادبیات، بلاغت، اصول فقه، کلام و قواعد دلالت بوده است. اما پیش‌شرط اساسی فهم عمیق قرآن کریم، فضیلت‌های ایمانی فهمنده، همچون تقوا، یقین و تسلیم است که با فقدان آن، فهمی سطحی و ناقص نصیب فرد خواهد شد.
هدایت؛ حکمت اساسی نزول قرآن
فیاضی در نتیجه‌گیری از این بحث بیان کرد: حکمت اساسی نزول قرآن کریم، فهم و هدایت است و برای اهتداء به قرآن، نخست باید آن را فهم کرد و آنچه در مرحله نخست از قرآن کریم تلقّی می‌شود، فهم معانی برآمده از ظاهر آیات است.
وی افزود: استفاده از سطح نخست معارف قرآن در این مرحله، برای توده مردم امکان‌پذیر است و با حداقلی از فضیلت‌های معنوی قابل دستیابی است ولی در لایه‌های عمیق‌تر قرآن کریم، مفاهیم بلندی است که شرط دست‌یافتن به آن، فضیلت‌های ایمانی و طهارت باطن فهمنده است.
فیاضی اظهار کرد: در این مرحله، برای صورت پذیرفتن صحیح فرآیند فهم، باید در قرآن، تدبر و تأمل کرد تا بارقه‌های فهم به قلب فهمنده الهام شود. آنچه دریافت فیض الهام شده را برای فهمنده امکان‌پذیر می‌کند، کمال‌های معنوی و فضائل ایمانی اوست.
وی گفت: این مسیر فهم، با قواعد سمانتیک و روش‌های علمی فهم متن، قابل جایگزینی و جبران نیست و اساساً کاربست روش‌ها و قواعد علمی در صورتی به نتیجه‌ی صحیح منتج خواهد شد که فهمنده ابتدا نسبت به طهارت باطن و تحصیل کمالات ایمانی اهتمام کرده باشد. بنابرین تنها از رهگذر تحصیل فضائل معنوی است که می‌توان به فهم عمیق و تفسیر قرآن کریم دست گشود.
فیاضی افزود: از آن رو که میزان طهارت باطن فهمندگان، مختلف است، به تبع آن، فرآیند فهم نیز به صورتی لایه‌وار و مدرج حاصل می‌شود. بدین صورت که هر فهمنده که فضیلت‌های ایمانی افزون‌تری داشته باشد، فهم عمیق‌تری از آیات داشته و به مرحله‌ی بالاتری از هدایت دست خواهد یافت.
این محقق تاکید کرد: بیانات تفسیری معصومان علیهمالسلام، به دلیل برخورداری از بالاترین مراتب طهارت و کمالات ایمانی، عمیق‌ترین فهم ممکن از قرآن کریم بوده و منبعی بی‌نظیر در فهم و تفسیر قرآن کریم به شمار می‌آید.
باب فهم قرآن برای غیر معصوم، مسدود نیست
این محقق حوزه عنوان کرد: به رغم مناقشات اخباریان، باب فهم قرآن برای غیرمعصومان منسد نیست و هر فهمنده که کمالات ایمانی بیشتری داشته باشد، بهره افزون‌تری برای فهم قرآن کریم خواهد داشت.
فیاضی تاکید کرد: در سوی مقابل، تعامل با آیات قرآن بدون طهارت باطن و با رویکرد غیرمؤمنانه، به فهمی ناصحیح و معوج منتهی شده و نه تنها تاثیر مثبتی بر فهمنده نخواهد داشت، بلکه فرد را به گمراهی مضاعف از حقیقت خواهد کشانید.
در این نشست همچنین چند تن از ناقدان به نقد مباحث مطرح شده پرداختند که از جمله لزوم اصلاح عنوان و مبهم بودن مفهوم آن، ارتباط محتوایی اندک میان عنوان و محتوا، خوب بودن چکیده و کلید واژه، ساختار مناسب مقاله و ... از جمله موارد مطرح شده بود.
