تأثیر تفاوت مشرب مترجمان قرآن در مصحفی با چهار ترجمه کهن
گروه ادب: قرآن کریم با چهار ترجمه کهن فارسی ویژگی‌های زبانی و ادبی ترجمه و تأثیر تفاوت مشرب مترجمان را در ترجمه متنی واحد نشان می‌دهد.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، قرآن کریم با چهار ترجمه کهن، به تازگی از سوی نشر نو به چاپ رسیده است، ترجمه‌های این قرآن از سوی محمد شریفی استخراج و تنظیم شده و کشف‌الایات و فهارس آن کار دکتر محمود رامیار است. این قرآن به گفته بهاءالدین خرمشاهی مترجم برجسته قرآن، اثری خوش‌تدوین، خوش‌خوان و به‌سامان است. در این راستا با محمد شریفی به گفت‌وگو نشسته‌ایم. در ادامه مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید؛
آقای شریفی قرآنی که از سوی نشر نو به چاپ رسیده، چه ویژگی‌هایی دارد؟
در این قرآن چهار ترجمه در یک کتاب چاپ شده است، یعنی در یک صفحه متن عربی قرآن به همراه دو ترجمه و در صفحة مقابل دو ترجمه دیگر آمده است.
چرا چهار ترجمه را در یک کتاب آوردید، در حالی که می‌توانستید هر یک از ترجمه‌ها را به صورت مجزا به چاپ برسانید؟
با توجه به اینکه این ترجمه‌ها، ترجمه‌های کهن از قرآن هستند، کنار هم بودن آنها به خواننده اجازه می‌دهد، آنها را با یکدیگر قیاس کند و ببیند در طول زمان ترجمه‌های قرآن به چه صورت بوده و معادل‌گذاری آنها چگونه انجام شده است. همچنین هر یک از این متن‌ها دارای ویژگی‌های خاصی هستند، به عنوان مثال نخستین آنها که ترجمه طبری است، قدیم‌ترین ترجمه کامل بازمانده از قرآن به شمار می‌رود. این ترجمه بسیار محتاطانه انجام شده است و تقریبا سعی شده لفظ به لفظ ترجمه شود. چرا که این کار پیشینه‌ای نداشته است و مترجم یا مترجمان با یک متن مقدس روبرو بوده‌اند. ترجمة بعدی که چند دهه بعد انجام شده، قدری راحت‌تر انجام شده و مترجم به اندازه قبل مقید به ترجمه لفظ به لفظ نبوده است. یا مثلاً در ترجمه میبدی در کشف‌الاسرار تأثیر مشرب عرفانی مترجم کاملاً نمایان است. وقتی این ویژگی‌ها در کنار هم قرار می‌گیرد، جذاب‌تر و آموزنده‌تر است؛ از این رو اگر هر یک از این ترجمه‌ها به تنهایی چاپ می‌شد، مخاطب به این راحتی متوجه ویژگی‌ها و تفاوت‌های آنها نمی‌شد و در واقع این قرآن سیر تطور ترجمه قرآن و همچنین سیر تکوین نثر فارسی دری را هم نشان می‌دهد.
ترجمه‌های دیگر که در این قرآن آمده چه ویژگی‌هایی دارد؟
ترجمه دیگر ترجمه ابوالفتوح رازی است که نخستین ترجمه شیعی قرآن است، یعنی مترجم آن شیعه بوده است و ترجمة چهارم، ترجمه سورآبادی است که به لحاظ نثر فارسی شاهکاری به شمار می‌رود و از نظر دقت نیز از اعتبار بالایی برخوردار است.
با مقایسه این ترجمه‌ها، بهترین ترجمه از نظر شما کدام ترجمه است؟
بهترین ترجمه با در نظر گرفتن همه جوانب به نظر من ترجمه سورآبادی است.
با وجود ترجمه‌های متعدد از قرآن چرا این چهار ترجمه را انتخاب کردید؟
من در این قرآن قدیمی‌ترین ترجمه‌ها را انتخاب کرده‌ام و معیارم در این زمینه، قدمت ترجمه‌ها و کهنگی زبان بوده است و از میان ترجمه‌های قدیمی، ترجمه‌هایی که به طور کامل باقی مانده باشند، زیاد نیستند. غیر از این ترجمه‌ها، ترجمه مهم دیگری که نسخه‌هایی از آن موجود است «تاج‌التراجم» است که بخشی از آن به چاپ رسیده است.
یعنی ترجمه‌هایی که در این قرآن انتخاب شده، قبلاً به چاپ نرسیده‌اند؟
همگی چاپ شده‌اند، اما هیچکدام به صورت ترجمه قرآن نبوده؛ چرا که تا قرن چهارم اصلاً اجازه ترجمه قرآن به فارسی داده نمی‌شده و در اواسط قرن چهارم بوده که اجازه ترجمه برای فارسی‌زبان‌ها صادر شده آن هم به این شرط که ترجمه، ضمن تفسیر باشد. همچنانکه همین الان هم اگر کسی بخواهد قرآن فارسی (بدون متن عربی) چاپ کند، اجازه داده نمی‌شود، آن موقع هم اجازه ترجمه به زبان فارسی داده نمی‌شد؛ از این رو این ترجمه‌ها در اصل جزئی از تفسیر هستند و از میان تفاسیر استخراج شده‌اند.
با توجه به اینکه یکی از اهداف چاپ این قرآن با چهار ترجمه، قیاس ترجمه‌ها با یکدیگر است، آیا غیر از قرآن امکان قیاس ترجمه در متون ادبی و ... وجود ندارد؟
در ادبیات فارسی کهن، متون ترجمه بسیار کم است و در همان‌ها هم مترجم تقیدی به متن اصلی نداشته و براساس ذوق خود این کار را انجام داده است؛ در حالی که متن قرآن، واحد و مقدس است و ترجمه‌های متعدد از آن امکان قیاس می‌دهد و می‌توان تغییرات نثر فارسی را در آنها به وضوح دریافت. با این کار می‌توان در تمام ترجمه‌های قرآن معادل‌ها را در کنار هم مورد قیاس قرار داد و تغییرات آنها را در طول زمان مشاهده کرد.
استخراج هر چهار ترجمه از تفسیرها را به تنهایی انجام داده‌اید؟
بله.
آیا تغییراتی هم در متن ترجمه‌ها داده‌اید؟
خیر، من کوچکترین دخل و تصرفی در ترجمه و متن نکرده‌ام و این متن‌ها، عین متنی است که از تفاسیر استخراج شده است و تنها کاری که انجام داده‌ام مشخص کردن عبارات توضیحی و اضافه است. به عنوان مثال؛ در ترجمه‌ای آمده؛ «چون که ایشان را گویند تباهی نکنید در زمین؛ جواب دهند؛ گویند...»، عبارت «جواب دهند» را من در میان دو تیره معترضه (ــ) قرار داده‌ام تا مخاطب بداند که این عبارت توضیحی از طرف مترجم است و در متن آیه قرآن نیامده است.
حتی نثر آن را برای فهم بیشتر مخاطب روان و سلیس نکرده‌اید؟
به هیچ وجه، چرا که قصدمان این بود که نثر کهن را با همان ویژگی‌هایی که دارد در اختیار مخاطب قرار دهیم تا بتواند قضاوت کند و اگر برداشتی از آن می‌کند، این برداشت اصیل باشد.
تفاوت چهار ترجمة قرآن در چیست، آیا در قدیم هم مانند عصر حاضر، ترجمه‌ها بسیار نزدیک به هم بودند و یا مترجمان آن زمان به تقلید از یکدیگر می‌پرداختند؟
این ترجمه‌ها مربوط به قرن‌های 4، 5 و 6 است. در ترجمه این کار انجام نشده چرا که خود مترجمان ادیب و عربی‌دان بودند و نیازی به این نداشتند که از ترجمه دیگری تقلید کنند، اما در تفسیر، به نظر می‌رسد مجموعه آراء و نظرات مفسران پیش از خود را دیده و آنگاه نظر خود را نگاشته‌اند؛ اصلاً لطف کارشان در این بوده که خودشان قرآن را ترجمه کرده‌اند.
برای انجام این کار چقدر زمان صرف کردید؟
این کار را از سال 86 آغاز کردم، البته همه این سال‌ها به این کار اختصاص نداشته، اما می‌توان گفت این کار حدود 4 سال زمان برده است.
در مورد سختی‌های این کار هم صحبت می‌کنید؟
دوست ندارم در باره سختی کاری که دوست داشته‌ام انجام بدهم و داده‌ام صحبت کنم . هر کاری سختی‌های خودش را دارد. این کار بیش از همه نیازمند زمان و دقت بوده است. من هر یک از ترجمه‌ها را دو بار، یعنی مجموعاً هشت بار کلمه به کلمه با قرآن تطبیق داده‌ام که این کار بسیار وقت‌گیر بود. و نیز برخی از واژه‌ها را داخل پرانتز معنی کرده‌ام تا خواننده به دردسر نیفتد. در مواردی هم اغلاط و اشکالات متون چاپ شده‌ای را که منبع من بودند اصلاح کرده‌ام.
قبلاً کار قرآنی داشته‌اید که چاپ شده باشد؟
خیر. گهگاهی کارهایی برای خودم انجام داده‌ام اما در واقع کار اصلی من ادبیات فارسی است و در این زمینه فرهنگ ادبیات فارسی را تدوین کرده‌ام که ایده اصلی استفاده از ترجمه‌های کهن هم از دل این کار بیرون آمد.
در مورد این ایده توضیحات بیشتری می‌دهید؟
گهگاه پیش می‌آمد که در هنگام کار روی یک متن کهن به ترجمه آیه‌ای نیاز داشتم، که با سبک و سیاق آن متن کهن سازگار باشد. اگر ترجمه امروزی را مقابل ترجمه این آیه قرار می‌دادم، سنخیتی با هم نداشتند. ناگزیر به سراغ تفاسیر کهن می‌رفتم و ترجمه را از آنها استخراج می‌کردم. وقتی به کرات با این موضوع مواجه شدم، به نظرم رسید که ممکن است کسان دیگری هم با این مشکل مواجه باشند؛ بنابر این تفسیر سورآبادی را انتخاب کردم و ترجمه‌ها را از آن استخراج کردم. وقتی این کار تمام شد. آقای جعفری مدیر نشر نو، پیشنهاد داد که همین کار در مورد ترجمه دیگری هم انجام شود و در نهایت به چهار ترجمه رسیدیم. در ابتدا می‌خواستیم هر یک از ترجمه‌ها را در کنار متن عربی قرآن چاپ کنیم، یعنی چهار قرآن با چهار ترجمه کهن. اما به پیشنهاد ایشان چهار ترجمه را کنار هم قرار دادیم تا هم خرید چهار کتاب جداگانه به مخاطب تحمیل نشود و هم مزیت کنار هم قرار گرفتن ترجمه‌ها مورد استفاده قرار گیرد.
مخاطب این قرآن چه کسانی هستند؟
مخاطب اصلی این قرآن، اهل ادبیات و اهل تحقیق است، به همین دلیل در انتهای این قرآن دو فهرست یکی کشف‌الایات و دیگری فهرست موضوعی (حاصل اهتمام زنده‌یاد دکتر محمود رامیار) آمده است تا کار محققان را آسان‌تر کند.
ویژگی چاپی و فنی این قرآن چیست؟
سعی شده است این قرآن به صورتی شکیل و نفیس چاپ شود، نه لوکس و بازاری. از کاغذ و فونتی استفاده شده که چشم‌نواز باشد و جعبه‌ای برای آن ساخته شده تا از آسیب محفوظ باشد. متن قرآن و ترجمه‌ها 1208 صفحه در قطع رحلی است و ضمائم و فهارس آن 240 صفحه است.
