«نصیحت»؛ تعبیر ادبیات دینی در نقد قول و فعل کارگزاران

حجت‌الاسلام والمسلمین سیدسجاد ایزدهی، مدير گروه علوم سياسی پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامی در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، با اشاره به جایگاه نقد در آموزه‌های اسلامی گفت: در تعریف نقد گفته شده جداکردن سره از ناسره و یافتن امر خالص و ناب از مجموعه مخلوط و یا محک زدن و چیزی به معیار واقعی آن؛ به همین خاطر در گذشته مسئله نقد بار مثبت بیشتری داشت.

وی افزود: رویکرد این واژه گرچه از اساس به معنای نقادی امروزی نیست و بیان امر مطلوب یا نامطلوب را نقد می‌گفتند اما در درازمدت با توجه به اینکه برای بیان نقاط مثبت یک امر لغات یا واژه‌های دیگری مانند «مدح» قرار داده شد، به همین خاطر واژه نقد به ذکر بدی‌ها و یا خرده‌گیری و اظهار معایب و زشتی‌ها اطلاق شده است همان‌طور که در روایات نیز عبارتی به این معنا وجود دارد؛ امام علی ماده «نقد» را با «عیب‌جویی» لحاظ می‌کنند.

ایزدهی تصریح کرد: بحث نقد به مثابه یک روش و راهکار و امر رایج، طبیعتاً برای هر امری مطلوب است؛ امری که باید به محک صحت و بطلان گذاشته شود و سره را از ناسره معلوم کند و معلوم شود که کدام بخش خوب است و کدام بخش نامطلوب.

وی اظهار کرد: ضرورت نقد در حوزه رفتار کارگزاران نظام اسلامی بیش از سایر حوزه‌ها جلوه‌گر می‌شود؛ چرا که رفتار و تصمیمات کارگزاران در جامعه و رفتار عمومی تأثیرات جدی دارد لذا اگر مطلبی گفته شود که نیازمند داوری باشد نقد صورت می‌گیرد؛ حال اگر قرار بر نقد باشد یعنی مشخص کردن صحت و سقم یا حسن و قبح یک مسئله، طبیعتاً کسانی که می‌خواهند نقد کنند باید افرادی باشند که نسبت به آن مسئله و موضوع آگاهی داشته باشند و نکات قبح و حسن آن را بشناسند؛ طبیعتاً علم به محتوا بسیار مسئله جدی است و اگر کسی این آگاهی را نداشته باشد، همان نقد می‌تواند به مثابه تخریب تلقی شود.

مدير گروه علوم سياسی پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامی با بیان اینکه کسی که می‌خواهد نقد کند باید حسن نیت داشته باشد، گفت: نقد باید به جهت اصلاح امور انجام شود والا به تخریب و بزرگ‌نمایی زشتی‌ها تبدیل می‌شود.

وی همچنین اظهار کرد: در ادبیات دینی وقتی سخن از نقد حاکمان و کارگزاران مطرح می‌شود، عبارت «نصیحت» به میان می‌آید؛ همانطور که در احادیث توصیه شده «نصیحت ائمة المسلمین»؛ بنابراین امر به معروف و نقد حاکمان زیر نصیحت جای می‌گیرد و امام علی(ع) نیز در این توصیه کردند که حاکمان را نصیحت کنید.

ایزدهی با بیان اینکه نصیخت به معنای امروزی آن که «پدری فرزند را نصیحت می‌کند» نیست، گفت: نصیحت به معنای خیرخواهی است و امام علی(ع) نیز نصیحت دوگانه‌ای را در رابطه با مردم و کارگزاران فرض می‌فرمایند؛ بر این اساس کارگزار حکومت باید خیرخواه مردم باشد و مصلحت آنها را در نظر بگیرد و آنها را نصیحت کند و در مقابل، مردم نیز باید حاکمان را در عین خیرخواهی نصیحت کنند؛ یعنی نکات لازمی که باید در رابطه با رفتار مطلوب حاکمان و آنچه سعادت جامعه است را گوشزد کنند.

مدير گروه علوم سياسی پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامی ادامه داد: بار معنایی نصیحت نیز این است که در راستای خیرخواهی باشد؛ یعنی به غرض تخریب و از بین بردن شخصیت این امر صورت نگیرد.

وی با اشاره به تأثیرگذاری نقد گفت: خود نقد فارغ از اینکه شخص نقدکننده خیرخواه باشد یا نباشد، می‌تواند مؤثر باشد؛ یعنی نمایاندن نقاط ضعف و نقاط مبهم یک رفتار یا گفتار فارغ از اینکه بر اساس حسن نیت بیان شده یا به غرض تخریب مطرح شده، خوب است، فلذا حضرت امام (ره) تعبیری دارند مبنی بر اینکه «نقد یک موهبت است» از این رو که نقاط ضعف را نمایان می‌کند.

ایزدهی افزود: از سوی دیگر باید توجه داشت که حاکمان اگر تخریب بشوند و جایگاه خود را از دست بدهند، طبیعتاً کارآیی خود را از دست می‌دهند و از طرف دیگر کارگزاران به معنای واقعی نماینده توده عمومی مردم هستند و تخریب و از بین بردن آنها به جامعه خدشه وارد می‌کند و جامعه به ورطه ضعف می‌افتد لذا تخریب یک شخصیت در جایگاه کارگزاری ولو اینکه سخن نادرستی گفته باشد مطلوب نیست و اگر قرار باشد نقدی صورت گیرد مراد این است که باید گفتار و رفتارش به محک واقعیت و حقیقت و الگوهای برتر، یعنی کتاب و سنت زده شود تا منجر به شفافیت شود.

ایزدهی ادامه داد: اگر قرار باشد به بهانه یک رفتار یا گفتار شخصیت یک فرد تخریب شود می‌تواند برای اساس جامعه مخرب باشد و هویت جامعه را زیر سؤال ببرد؛ به همین خاطر شیوه‌ای که در روایات ذکر شده، نصیحت در عین خیرخواهی و رعایت الگوهای برتر ملاک افراد قرار گیرد.

مدير گروه علوم سياسی پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامی گفت: این امر منجر به نظارت بر کارگزاران می‌شود که در روایات توصیه و تأکید شده که به اصلاح حکومت و رفتارهای آنها منجر می‌شود.

محمود قره‌داغی