«چهل مروارید»؛ اثری با حال و هوای «بینوایان»

یک روز گرم تابستانی وقتی برای تهیه گزارش به اتفاق عکاس خبرگزاری به شهرک دفاع مقدس رفتم، ناخودآگاه خاطرات بازدید از تصویر‌برداری سریال «یوسف پیامبر(ع)» در ذهنم تداعی شد؛ اثری که فیلمساز فقید کشورمان فرج‌الله سلحشور آن را کارگردانی کرده بود. البته جدا از این کار برای تهیه گزارش از فیلم‌های بسیاری به شهرک رفته بودم که هیچ کدام آثار موفقی از کار درنیامدند، اما امیدواریم که «چهل مروارید» با چنین آسیبی مواجه نشود.

به هر حال برای رسیدن به لوکیشن این فیلم دفاع مقدسی باید مسیری 4 کیلومتری پیموده می‌رفتیم تا به ساختمانی می‌رسیدیم که از مسجد «خین» بازسازی شده بود. در کنار این مسجد یک کانال بزرگ کنده بودند که بسیاری از سکانس‌های فیلم در آن گرفته می‌شد، در ضمن انتهای این کانال به دریاچه شهرک ختم می‌شد که در نهایت تعجب در آن زمان سال پر آب بود.

در ابتدای ورودمان به لوکیشن این فیلم با علی سلیمانی، کارگردان فیلم رو به رو شدیم که در حال هدایت عده‌ای هنرور بود که نقش غواصان را ایفا می‌کردند. وی وقتی توصیه‌هایش به پایان رسید به استقبال ما آمد و درباره فیلم گپی کوتاه زدیم. وی درباره «چهل مروارید» چنین گفت: این فیلم سینمایی را به صورت مشترک با هادی حاجتمند کارگردانی می‌کنیم. دلیل این کار نیز آن است که پیش از این فیلم، ما در حوزه سینمای مستند نیز کارهای دیگری را با هم کارگردانی کرده‌ایم. برای همین با خصوصیت اخلاقی و حرفه‌ای هم به خوبی آشنا هستیم و می‌دانیم که تماشاگر از ما چه چیزی را طلب می‌کند.

وی افزود: این فیلم سینمایی با محوریت شهدای غواص ساخته می‌شود. فیلمنامه آن هم نزدیک به سه سال پیش نوشته شد، اما بنا به دلایلی ساخت آن تا به امروز به تاخیر افتاد. درباره این کار باید این نکته را اضافه کنم که ما در ابتدا با شبکه خراسان رضوی برای ساخت این مجموعه مذاکره کردیم و طرح‌مان نیز مقبول واقع شد، اما به پیشنهاد مدیران شبکه برای بالا رفتن کیفیت کار با ابراهیم اصغری (تهیه‌کننده) وارد مذاکره شدیم تا کارمان شکلی فاخرتر داشته باشد.

این سینماگر در پاسخ به این سوال که چرا موضوع شهدای غواص را برای فیلمسازی انتخاب کرده است، گفت: شاید این تصور باشد که بعد از تشییع پیکر شهدای غواص، این انگیزه در ما ایجاد شد که به این موضوع، نگاهی سینمایی داشته باشیم، اما به واقع چنین نبود، زیرا قبل از تشییع پیکر شهیدان، نگارش فیلمنامه این کار به پایان رسیده بود. درباره چرایی این انتخاب هم باید بگویم که غواصان طی هشت سال جنگ تحمیلی از مظلومترین افتخارآفرینان جنگ هستند که درباره آنها بسیار کم کار شده است، برای همین ما در حد توان‌مان تلاش کردیم تا گوشه‌ای از عظمت طبع آنها را تصویر کنیم.

مشاوره با رزمندگان عملیات‌های کربلای ۴ و ۵
بازیگر فیلم «بی‌پولی» متذکر شد: البته باید این نکته را بیان کنم که با تشییع پیکر شهدای غواص، سکانسی به فیلم اضافه شد که مربوط به تشییع این شهدا می‌شود که به نظرم برای زیباتر شدن کار، وجود آن ضروری بود. همچنین در این فیلم ما از مشاوره غواصانی که در کربلای ۴ و ۵ حضور داشتند بهره بردیم. این نظرخواهی تا به امروز نیز ادامه دارد. برای مثال چند روز پیش که یکی از سرداران برای بازدید از پشت صحنه به لوکیشن «چهل مروارید» آمده بود، مطلبی را بیان کرد که ما آن را در قالب یک دیالوگ در فیلم جا دادیم.

وی در پاسخ به این سوال که چرا یک فیلم دفاع مقدسی به جای اینکه در جنوب کشور جلوی دوربین برود، در تهران جلوی دوربین رفت، این گونه توضیح داد: لوکیشن اصلی ما مسجد «خین» است که در یکی از نقاط مرزی ایران و عراق قرار دارد. برای همین تصمیم داشتیم که به آن نقطه رفته و کار را در آنجا دنبال کنیم، اما به دلیل مشکلات مالی این امکان برایمان فراهم نبود، پس تصمیم گرفتیم که در شهرک دفاع مقدس این مسجد را بازسازی کنیم، ولی تمام تلاش‌مان این بود که این مسئله به روی کیفیت کار تاثیر منفی نگذارد.

نمایش «چهل مروارید» در جشنواره فجر

سلیمانی یادآور شد: بخش اندکی از این کار در مشهد فیلمبرداری خواهد شد. درباره زمان نمایش فیلم هم باید بگویم که تلاش ما این است که فیلم به هر نحو ممکن در جشنواره فیلم فجر به نمایش درآید، چون معتقدیم در صورت نمایش موفق این فیلم در جشنواره، امکان دیده شدن آن بیشتر می‌شود. موضوع دیگری که به شدت روی آن تاکید دارم این است که فیلمسازی در حوزه دفاع مقدس هیچ گاه قدیمی نخواهد شد و همیشه در این حوزه حرف برای گفتن وجود دارد، از این رو وقتی می‌شنویم که می‌گویند کار کردن در این ژانر تکرار مکررات است، بسیار آزرده خاطر می‌شویم. این گفتار غیرمنصفانه در شرایطی است که من معتقدم هنوز راه بسیاری برای طی کردن در این حوزه باقی مانده که ما به نیمه آن هم نرسیده‌ایم.

وی در پاسخ به سوال پایانی مبنی بر اینکه چگونه احساسش را درباره شهدای مدافع حرم توصیف می‌کند؟ تصریح کرد: به نظرم شهدای مدافع حرم جدای از شهدای هشت سال دفاع مقدس نیستند. در سال ۵۹ جوانان این مرز و بوم برای دفاع از خاک و دین این سرزمین اسلحه به دست گرفتند و برای رسیدن به خواسته‌شان از جان و مال خود نیز گذشتند. در زمان حال نیز چنین شرایطی وجود دارد و دلاورمردان ایران اسلامی برای دفاع از امنیت و استقلال وطنشان در خارج از مرزها در حال جنگ هستند. برای همین کار کردن در این حوزه نیز از واجبات هنر هفتم است.

پس از این به سمت کانال رفتیم تا با دیگر عوامل گفت‌وگو کنیم، اما هم اینکه وارد کانال شدیم حمید عباسی به سرعت پیش ما آمد و گفت که کنارهای دیوار تله‌های انفجاری کار گذاشته شده و قرار است به زودی صحنه‌های انفجار گرفته شود. برای همین به هیچ وجه به این تله‌ها نزدیک نشویم. گرفتن این بخش از فیلم انرژی بسیاری از گروه 40 نفره گرفت، چون به دلیل نبود امکانات گروه مجبور بود در یک برداشت، صحنه مورد نظر خود را بگیرد، برای همین بارها باید صحنه مورد نظر را تمرین می‌کردند تا کار همان گونه بشود که دو کارگردان فیلم (هادی حاجتمند و علی سلیمانی) می‌خواستند بشود، اتفاقی که خوشبختانه به شکل مطلوبی رخ داد.

برای گرفتن این سکانس حمید رسولی، مدیر جلوه‌های ویژه این کار تلاش بسیاری کرد که جای تقدیر داشت. برای همین از فرصت استراحت گروه، استفاده کردیم تا با رسولی گفت‌وگویی داشته باشیم. وی درباره کار خود این گونه توضیح داد: سال‌ها در سینمای دفاع مقدس مشغول به کار هستم و به خوبی با مشکلات و محدودیت‌های آن آشنا بوده و می‌دانم این گونه تا چه حد می‌تواند برای هر فردی خطرناک باشد.

وی افزود: درباره چرایی تعلق خاطرم هم باید بگویم سینمای دفاع مقدس یعنی پرداختن به ارزش‌های دینی و اخلاقی؛ ارزش‌هایی که افتخار و امنیت را برای ایران اسلامی به همراه آورده است. البته این تعاریف به هیچ وجه سبب نشده تا امکانات لازم به این گونه سینمایی اعطا شود.

جنگ را با تمام وجودم احساس کرده‌ام

رسولی با بیان اینکه با رزمندگان آشنایی نزدیک دارد، گفت: تمامی اعضای خانواده و اقوام من به نوعی با جنگ مرتبط بوده‌اند؛ برادرهایم در جبهه حضور داشتند و دیگر اعضای فامیلم نیز این افتخار را داشتند که در خدمت نظام و کشورشان باشند، لذا وقتی از تعلق خاطرم سخن می‌گویم، تنها دادن شعار تو خالی نیست، بلکه به واقع آنچه را که باور دارم بیان می‌کنم.

رسولی تاکید کرد: در کنار علاقه و دلبستگی شخصی، تکلیف هر سینماگری است که این گونه را به عنوان الگو همیشه در کارهایش لحاظ کند، حال می‌خواهد در قالب پرداختن به شهدای دفاع مقدس باشد، یا اینکه مدافعان حرم محور و مبنای فیلم یا سریال قرار گیرد.

فیلمبردار فیلم «چهل مروارید» تاکید کرد: برای سینمای کشوری که این همه شهید داده، شایسته نیست اکثر فیلم‌هایش تنها در قالب آثار اجتماعی ارائه شود.

عشق تنها دلیلم برای حضور در «چهل مروارید» بود

مدیر جلوه‌های ویژ‌‌‌‌ه فیلم‌های دفاع مقدسی درباره پروژه چهل مروارید توضیح داد: برای حضور در کاری که محوریت آن شهدا هستند، هیچ شرطی را مبنا قرار نمی‌دهم چون معتقدم برای شهدا کار کردن باید با عشق و بدون گرایشات مادی باشد.

وی در بخش دیگری از سخنانش تاکید کرد: وقتی فهمیدم که فیلم محصول مشترک هادی حاجتمند و علی سلیمانی است، بسیار خوشحال شدم، چون استعداد آنها را می‌شناسم و می‌دانم که نسبت به حرفه‌شان تا چه حد دلبستگی دارند. این گفته نیز شعار نیست، بلکه خود شما نیز به عینه مشاهده می‌کنید که با تمام کمبودها چگونه این دو نفر از تمام وجودشان هزینه می‌کنند تا کاری خوب عرضه شود.

.

وی در پایان سخنانش تاکید کرد: از مسئولان سینمایی و سپاه پاسداران درخواست دارم که امکاناتی فراهم آورند تا شهرک دفاع مقدس مجهزتر شود، چون ما برای ابتدایی‎ترین خواسته‌هایمان نیز با مشکل روبرو هستیم، اتفاقی که مطمئناً بر کیفیت تاثیر منفی خواهد گذاشت.  

پس از خاتمه این گفت‌و‌گو، گروه برای گرفتن صحنه‌های آبی آماده شد. در این سکانس یک قایق باید غواصان را به سمت دیگر دریاچه می‌برد تا میان نیزار آنها را پیاده کند. برای گرفتن این سکانس دو قایق دیگر نیز باید در اطراف قایق اصلی حرکت می‌کردند تا با دو دوربین بخش مورد نظر را بگیرند. این بخش از فیلم نیز با تمرین بسیار گرفته شد، اما نکته جالب اینجاست که سختی‌های فوق‌العاده این صحنه‌ها سبب نشده بود تا گروه احساس خستگی کند، زیرا همگی می‌دانستند سختی که می‌کشیدند برای بیان اتفاقاتی است که بسیاری برای آن جانشان را فدا کرده‌اند. 

در ادامه این گزارش فرصتی دست داد تا با کاوه سماک‌باشی، بازیگر این فیلم هم مصاحبه‌ای داشته باشیم. وی گفت: از نگاه من پرداختن به سینمای جنگ تنها یک اتفاق سینمایی یا اخلاقی نیست، بلکه یک وظیفه شرعی است، زیرا اگر امروز ما می‌توانیم با آرامش کار کنیم دلیلش جانفشانی افرادی است که از جان و مال خود گذشتند تا ما امروز راحت زندگی کنیم، البته نمی‌خواهم بگویم که ما می‌توانیم با این کار به رزمندگان و شهدا ادای دین داشته باشیم، چون کار آنها عظیم‌تر از آن چیزی است که بتوان آن را جبران کرد، اما به هر حال این کمترین کاری است که می‌توانیم انجام دهیم. 

وی افزود: باید توجه داشت که کار کردن در حوزه سینمای دفاع مقدس امری بسیار خطیر است، چون افتخارات و ارزش‌های یک ملت پشت این موضوع است، به ویژه اگر شخصیت‌های فیلم واقعی باشند؛ اتفاقی که در کار جدیدم (چهل مروارید) روی داده است. در این ژانر از فیلمساز گرفته تا بازیگر و دیگر عوامل باید هر آنچه در توان دارند برای این قبیل فیلم‌ها بگذارند تا اثری که تولید می‌شود بهترین کیفیت را داشته باشد.

ادای دین به شهدا در «چهل مروارید»

این بازیگر در انتهای سخنانش تاکید کرد: ادای دین به شهدا تنها به شهدای هشت سال جنگ تحمیلی بر نمی‌گردد، بلکه شهدای مدافع حرم نیز چنین شرایطی دارند، به ویژه که این روزها در جای جای شهرمان تصاویر این عزیزان نقش بسته است. مطلب دیگر اینکه جانفشانی مدافعان حرم همانند زمان جنگ برای ما ارمغان به ثمر آورده، چون همه خوب می‌دانیم که اگر آنها امروز به دفاع از خاک خود برخاسته بودند، امروز مجبور بودیم در مرزهایمان با آنها به نبرد برخیزیم. 

وقتی این گفت‌و‌گو به پایان رسیدن صدای همهمه گروه توجه ما را به سمتی از لوکیشن معطوف کرد؛ چند نفر از گروه با دیدن ماری، ترسیده و فریاد زدند، البته این اتفاق نیز با توجه به موقعیت جغرافیایی شهرک امری عادی است، اما باید از مسئولان سینما و دیگر مراکز مرتبط به دفاع مقدس پرسید، آیا  باید امکانات ما تا به این اندازه کم باشد که بازیگر برای داشتن کش عینک غواصی با مشکل مواجه شود و آیا با این دست حمایت‌ها می‌خواهیم به سینمای جنگ بهاء دهیم؟

به هر حال بعد از گرفتن سکانس دریاچه، کار گروه به پایان رسید و فرصتی دست داد تا ما به عنوان حسن ختام این گزارش با هادی حاجتمند، دیگر کارگردان این فیلم به گفت‌و‌گو بنشینیم. وی سخنان خود را چنین آغاز کرد: سال ۸۸ با غواصان گردان ۲۱ امام رضا(ع) آشنا شدم. از همان موقع ایده ساخت مستندی با نام «گردانی که بود، گردانی که هست» در ذهنم شکل گرفت. وقتی این کار تولید شد بسیاری از مخاطبان آن را پسندیدند، چون فعالیت در این حوزه از جذابیت‌های بسیار ویژه‌ای سود برده بود، به ویژه اینکه تا به امروز آنچنان حرفی در این ژانر زده نشده است، پس بسیاری از موضوعات آن بکر و جدید هستند؛ اتفاقی که باعث جذب بیشتر تماشاگر خواهد شد.

وی افزود: غواصی یکی از سخت‌ترین قسمت‌های نبرد در جنگ‌های کلاسیک است. این سختی در شرایطی نمود بیشتری پیدا می‌کند که بدانیم رزمندگان ما بدون اینکه در این حوزه آموزش‌های خاصی دیده باشند، تنها به واسطه اقتضاء زمان و مکان به این حوزه ورود کرده‌اند و انصافاً نیز افتخاراتی آفریده‌اند که دنیا از آن شگفت‌زده شده است.

این کارگردان سینما ادامه داد: به جرئت می‌توانم بگویم اگر نیروهای غواص در طول هشت سال دفاع مقدس از جان خود برای دفاع از این مرز و بوم مایه نمی‌گذاشتند، شاید سرنوشت جنگ آن چیزی نبود که امروز شاهدش هستم، اما متاسفانه امروزه غواصان یکی از مظلومترین نیروها در سینمای دفاع مقدس هستند.

وی درباره همکاری‌اش با علی سلیمانی در این پروژه اظهار کرد: در فیلم سینمایی «چهل مروارید» کارگردانی را به طور مشترک با علی سلیمانی انجام داده‌ام. این اتفاق هم به هیچ وجه به روی کارمان تاثیر منفی نداشته، بلکه به دلیل نزدیک بودن ایده‌هایمان، به نتایج بهتری دست یافتیم. نمونه این تجربه موفقیت‌آمیز را هم در مستند قبلی که به طور مشترک با هم کارگردانی کردیم می‌توان مشاهده کرد.

این فیلمساز درباره تامین بودجه این فیلم سینمایی این گونه اطلاع‌رسانی کرد: برای اینکه بتوانیم سرمایه‌گذار پیدا کنیم به سازمان‌ها و نهادهای مختلفی سر زدیم، اما همه به نحوی ما را رد کردند تا اینکه صدا و سیمای خراسان و شهرداری مشهد به دعوت ما پاسخ مثبت دادند، اما با این وجود باز هم کمبودهای بسیاری داریم که مطمئن هستم هر فیلمسازی را از پای در خواهد آورد، اما من و سلیمانی به دلیل عشقی که به شهدا داریم تا به آخر پای کمبودها ایستاده‌ایم.

حاجتمند ادامه داد: بی‌راه نگفته‌ام اگر ادعا کنم که شهدا در این پروژه یاری‌رسان ما بوده‌اند، در غیر این صورت با ۴۰۰ یا ۵۰۰ میلیون تومان نمی‌توان یک فیلم سینمایی آپارتمانی تولید کرد، چه برسد که آن فیلم در حوزه دفاع مقدس ساخته شود.

کارگردان «چهل مروارید» تاکید کرد: اینکه سینمای دفاع مقدس از کمبودها رنج می‌برد گفته جدیدی نیست، اما اینکه چرا چاره‌ای درباره آن اندیشیده نمی‌شود بسیار عجیب است و جای بحث دارد، آن هم در شرایطی که مدیران ما دائماً شعار حمایت از فیلم‌های دفاع مقدسی را سر می‌دهند.

نبود امکانات نباید دلیلی برای منفعل بودن باشد

این کارگردان سینما در پایان تصریح کرد: باور و ایمان من این است که هیچ نقصان و کمبودی نمی‌تواند توجیه مناسبی برای کم‌کاری در این حوزه باشد. این اتفاق را هم اکنون در این فیلم می‌بینید که ما با چه کمبودهایی کار می‌کنیم، اما به هیچ وجه از کار خود پشیمان نیستیم و مطمئن باشید اگر باز هم شرایط فراهم شود، در این گونه هنری فعالیت‌ خواهیم کرد.

گزارش به قلم داوود کنشلو