آسیب‌شناسی ادبیات عاشورایی/6
شعر عاشورایی، معرفت‌افزا و بصیرت‌آفرین
گروه ادب: مدرس ادبیات دانشگاه تهران با بیان اینکه شعر عاشورایی معرفت‌افزا و بصیرت‌آفرین است، گفت: اغراق آفت جدی است که به جان شعر هیئتی افتاده. این مشکل در شعر عاشورایی رسالت‌مدار و متعهد دیده نمی‌شود، اما در شعرهایی که با عنوان هیئتی گفته می‌شود، شاعران از این دقت نظر غفلت می‌کنند.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، در ایام عزاداری محرم‌الحرام قرار داریم و به همین مناسبت لازم است شعر عاشورایی و آسیب‌ها و آفت‌های آن مورد توجه و بازنگری قرار گیرد. اگر بخواهیم درباره شعر عاشورایی سخن بگوییم باید سری به ادبیات آئینی بزنیم و از دیدگاه کارشناسان این حوزه را مورد بازنگری قرار دهیم. البته ادبیات آئینی، شاخه‌های گوناگونی دارد که باید در جای خود بحث و بررسی شود، اما در مجموع می‌توان گفت ادبیات آئینی ویژگی‌هایی مانند تقدس‌گرایی و ارزش‌مداری را با خود به همراه داشته و شعر عاشورایی نیز با محوریت عاشورا و قیام امام حسین(ع) سروده می‌شود.
در سال 61 هجری وقتی حادثه بزرگ کربلا اتفاق افتاد، ادبیات عاشورایی نیز شکل گرفت و به مرور این نوع شعر رشد و نمو یافت. شاعران بسیاری در طول تاریخ چون فرزدق، دعبل خزاعی و ... عاشورا را محور سروده خود قرار داده و خواسته‌اند از این منظر هم ارادت خود را به آن حضرت ابراز کنند و هم به نحوی پیام‌رسان این حماسه باشند. رشد و نمو این شعر تاکنون ادامه داشته و بر فخامت و ارزش آن افزوده شده است و در حال حاضر جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ شیعی دارد و تبدیل به یک جریان فرهنگی در حوزه ادبیات شده است و به نوعی جاودانه شدن این واقعه را می‌توان مرهون این ادبیات و شعر دانست؛ چرا که حضور پررنگ شعر در روایت ماجرا به ویژه در قالب مرثیه از سویی پیونددهنده عواطف و از سوی دیگر سبب اعتلای شعر و مراثی است.
آنچه حائز اهمیت است، آسیب‌ها و آفاتی است که ادبیات عاشورایی را تحت تأثیر قرار داده، به عنوان مثال مسائلی چون غلو، اغراق، توسل به دروغ و ... این نوع شعر را آلوده کرده و باید این آفات از آن زدوده شود و قوی‌تر از گذشته در حوزه ادبیات آئینی بروز و ظهور داشته باشد. به همین دلیل این نوع شعر جای نقد و بررسی بسیاری دارد و باید شاعران و یا متولیان حوزه شعر عاشورایی اهتمام جدی داشته باشند تا رویکردی فاخر و معرفت‌افزا در سروده‌های شاعران نمایان باشد؛ چرا که ادبیات عاشورا ادبیاتی است که بیانگر عالی‌ترین و والاترین جلوه‌های ارزشی و آرمانی است.
برای بحث و بررسی ادبیات عاشورایی به سراغ رضا اسماعیلی، شاعر و مدرس دانشگاه تهران رفته و با وی به گفت‌وگو نشسته‌ایم. در ادامه مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید؛
-چه تعریفی از شعر عاشورایی می‌توان بیان کرد؟
شعر عاشورایی به شعری گفته می‌شود که روح عاشورا و قیام حسینی در جان و جهان آن مستتر و متجلی باشد؛ چرا که عاشورا مظهر آزادیخواهی، ظلم‌ستیزی، جوانمردی، سخاوت، ایثار و شهادت بوده و طبیعی است که شعر عاشورایی نیز باید دربردارنده چنین مضمون‌های ارزشمندی باشد که از میان ارزش‌های عنوان شده عدالتخواهی و ظلم‌ستیزی اهمیت بیشتری دارد، زیرا قیام امام حسین(ع) نیز در راستای عدالتخواهی و اصلاح‌گری بوده است.
در گفت‌وگوهایی که میان امام حسین(ع) و سپاه یزید رد و بدل می‌شد، امام(ع) تأکید می‌کرد که قیامش بر اساس امر به معروف و نهی از منکر است. در واقع این ابلاغ برای تمام جهان بوده است تا همگان بدانند این قیام براساس آموزه‌های قرآنی بوده و در راستای عمل به رسالت و تکلیف دینی انجام شده است.
ـ شعر عاشورایی چگونه می‌تواند جریان‌ساز باشد؟
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی شعرهای عاشورایی توسط شاعرانی خلق شد که در دامن اسلام و قرآن تربیت شده و نفس حق حضرت امام خمینی(ره) را درک کرده بودند و از امام آموخته بودند که اگر درباره امام حسین(ع) می‌خواهند حرفی بزنند این سخن محکم، مستند و براساس واقعیت‌های عاشورا باشد؛ از این رو شعری شاعران نسل اول انقلاب درباره امام و قیام حسینی می‌گفتند، براساس مطالعات آنان در حوزه مقاتل معتبر، تاریخ امام حسین(ع) و از کتاب‌های ارزشمندی چون استاد شهید مطهری بود و به منابع اصیل مانند قرآن، صحیفه سجادیه، نهج‌البلاغه و روایات و اسناد محکم مراجعه می‌کردند و برای احساس و تلقی شخصی خود شعر نمی‌سرودند.
- مصادیقی از این شاعران دارید که شعرهای فاخری درباره عاشورا و امام حسین(ع) سروده‌اند؟
شعرهای شاعرانی چون سیدعلی موسوی‌گرمارودی، زنده‌یاد حمید سبزواری و طاهره صفارزاده منبعث از قیام عاشورا و دربردارنده روح حسینی است.
شعر عاشورایی دارای سه بعد «سوگ و مرثیه»، بعد «حماسی» و «پیام عاشورا» است که باید شاعر به آنها بپردازد. در بعد نخست، شاعر باید تلاش کند پیام قیام امام حسین(ع) را به گوش جهانیان برساند. در رابطه با عنصر حماسه باید گفت؛ در میان رجزهایی که امام حسین(ع) و یارانش در برابر سپاه یزید سر می‌دادند، رجزی وجود ندارد که نشانگر عجز و لابه باشد. در تمام این رجزها و شعارها تأکید می‌شود که آماده جانفشانی در راه حق هستیم و در برابر باطل عقب‌نشینی نخواهیم کرد و حاضریم جان و مال و هستی خود را در طبق اخلاص بگذاریم. وقتی هم به میدان می‌روند با شجاعت تمام تا آخرین قطره خون خود ایستادگی می‌کنند.
از سوی دیگر حضرت زینب(س) پس از شهادت امام حسین(ع) رسالت ابلاغ پیام کربلا را برعهده گرفته و این پیام را به گوش همگان می‌رساند. حضرت زینب(س) در برابر تمسخرهای یزید می‌گوید؛ «در صحنه کربلا جز زیبایی ندیدم»، این زیبایی شاید در وهله نخست به دلیل سرهای بر نیزه رفته، خیمه‌های سوخته، گودال قتلگاه و ... چندان معنایی نداشته باشد، اما حضرت زینب(س) از این منظر می‌دید که ایثار و فداکاری‌ها برای احیای حق و مبارزه با ظلم و ستم و ارزش‌های اسلامی و انسانی زیبا است؛ چرا که تحمل این مصائب برای بندگی خدا و حاضر شدن در محضر خداوند است، اما از سوی دیگر وقتی به جنایت‌ها و شقاوت‌های یزید نگاه می‌کنیم می‌بینیم که در اوج رذالت و پستی با امام و یارانش برخورد کردند و این نشان‌دهنده ماهیت پلید شرک و نفاق است که حاضرند تمام مقدسات و ارزش‌های الهی را زیر پا بگذارند.
- شعر عاشورایی باید چه پیامی به همراه داشته باشد؟
شعر عاشورایی باید دارای ارزش‌های متعالی بوده و بیدارگر و ایجاد‌کننده حرکت و بصیرت باشد. که پس از پیروزی انقلاب اسلامی شاعران تلاش کردند در این مسیر روشن، گام بردارند و آثار فاخری تولید کنند.
ـ چرا برخی شعرها خالی از این پیام‌ها هستند؟
شعر عاشورایی از این آفات و آسیب‌ها به دور است؛ آفات و آسیب‌هایی که گریبانگیر شعر این حوزه بوده، متوجه شعری با عنوان شعر هیئتی است، یعنی شعری که در هیئات خوانده می‌شود و در قالب نوحه و مرثیه است؛ در حالی که برخی افراد تصور می‌کنند چون این شعرها به زبان مردم گفته می‌شود، باید با این نوحه‌ها مجالس امام حسین(ع) را گرم کنند.
-آیا به صرف اینکه این شعرها کاربرد عمومی دارند، شاعر اجازه سرودن چنین شعرهایی را دارد؟
درست است که شعرها و نوحه‌ها کاربرد عمومی دارد، اما این مجوز را به شاعر نمی‌دهد که به اعتبار اینکه برای دستجات عزاداری است از فخامت و مؤلفه‌های فاخر ادبی تهی باشد و شعر سبک و کم‌محتوایی را عرضه کرده و تلاش و تعهد شاعرانه را کنار بگذارد.
ـ آفت جدی شعر هیئتی چیست؟
اغراق، آفت جدی است که به جان شعر هیئتی افتاده. این مشکل در شعر عاشورایی رسالت‌مدار و متعهد دیده نمی‌شود، اما در شعرهایی که با عنوان هیئتی گفته می‌شود، شاعران از این دقت نظر غفلت می‌کنند. در این نوع شعرها عقل‌گریزی نیز وجود دارد؛ به عنوان مثال شاعران عقل را مورد نکوهش قرار داده و جنون و دیوانگی را ستایش می‌کنند و گاهی عجز و لابه در این نوع شعرها دیده می‌شود؛ در حالی که شعر عاشورایی و حتی هیئتی باید شعری فاخر و عزت‌مدار باشد.
- چرا شعر هیئتی درگیر این آفت‌ها و آسیب‌ها شده است؟
علت چنین آفت‌هایی این است که شاعران فکر می‌کنند شعر هیئتی مقوله‌ای پیش پا افتاده و ساده بوده و چون برای دستجات و هیئت‌ها قابل استفاده است، کسی هم خرده نمی‌گیرد؛ از این رو شاعر چنین شعرهایی، بیشتر موسیقی شعر و تحریک احساسات را در کانون توجه خود قرار می‌دهد تا مردم متأثر شوند. در حالی که مقام معظم رهبری تأکید می‌کنند که مرثیه و نوحه‌ای گفته و خوانده شود که سبب معرفت‌افزایی و بصیرت شود تا عزادار امام حسین(ع) مطلبی را از این شعرها بیاموزد و تحت تأثیر قرار گیرد.
وقتی شاعر، تعریف درستی از شعر هیئتی نداشته باشد، این نوع شعر از ارزش و هدف واقعی خود دور خواهد شد؛ از این رو مداحان و ذاکران باید در انتخاب شعر دقت نظر داشته باشد و با تساهل و تسامح آنها را انتخاب نکنند و همان اندازه که شعر آئینی از فخامت و زیبایی‌های ادبی برخوردار است و اهداف امام حسین(ع) را می‌رساند، در نوحه‌ها و مداحی‌ها هم باید این اتفاق بیفتد؛ چرا که اهمیت بیشتری دارد و در کوچه بازار خوانده شده و افراد بیشتری آن را زمزمه می‌کنند.
-راهکار پیشنهادی شما برای حل این معضل چیست؟
باید توجه کنیم که شعر عاشورایی در میان مردم نفوذ پیدا کند و از این طریق مردم را به مسیر درست هدایت کنیم و روح آموزه‌های دینی و قرآنی را از این طریق به مردم ابلاغ کنیم. از سوی دیگر شعرهای آئینی و هیئتی باید مورد بازنگری قرار گیرند و شاعران شاخص به این حوزه ورود کند و آثاری را بسرایند و به صورت کتابچه در اختیار دستجات سینه‌زنی قرار دهند.
-تولید شعرهای عاشورای و هیئتی فاخر چگونه ممکن می‌شود؟
شعر فاخر آئینی که از سوی شاعران شاخص خلق شده است، نشان می‌دهد این شاعران مطالعات عمیقی در حوزه تاریخ و متون دینی و ادعیه داشته و از روح این دعاها و متون اصیل الهام گرفته‌اند، به همین دلیل شعرهای آنها از این آسیب‌ها و آفت‌ها به دور است و با شناخت در این عرصه قدم گذاشته‌اند؛ از این رو اگر شعرسرایی همراه با احساسات و به دور از معرفت‌افزایی باشد نتیجه‌ای نخواهد داشت.
مطالب مرتبط
