رئیس موسسه کتابشناسی شیعه بیان کرد:
توسعه دانش‌های حوزه براساس قرآن
گروه حوزه‌های علمیه: رئیس موسسه کتابشناسی شیعه با بیان اینکه روند آموزشی حوزه کند و دوره آن طولانی است گفت: یکی از کارهای لازم داشتن رویکرد کیفیت‌محوری به جای کمیت محوری، همچنین توسعه دانش‌ها بر اساس قرآن کریم است.
حجت‌الاسلام والمسلمین رضا مختاری، رئیس موسسه کتابشناسی شیعه در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) در
پاسخ به سؤالی در مورد وضعیت کنونی مهارت‌آموزی در نظام آموزشی حوزه گفت:
یکی از کارهای ضروری در حوزه علمیه بحث نیازسنجی است یعنی ابتدا باید
نیازهای واقعی مربوط به روحانیت و حوزه را شناسایی کنیم تا بتوانیم به
تحلیل وضعیت موجود بپردازیم.
وی با بیان اینکه این نیازسنجی به صورت دقیق انجام نشده افزود: حوزه باید ابتدا نیازهای خود در تامین ائمه جماعات، مدرس، خطیب و پژوهشگر و مبلغ برای داخل و خارج کشور و ... را شناسایی کند و بعد متناسب با آن به برنامه‌ریزی بپردازد ولی معتقدم این نیازسنجی انجام نشده است بنابراین نظام آموزشی آن در بخش‌هایی انتظارات را برآورده نمی‌کند.
تعطیلی نصف دروس خارج حوزه هم مشکلی ایجاد نمی‌کند
مختاری ادامه داد: به عنوان مثال الان چندصد درس خارج رسائل و مکاسب داریم که خود حوزه فهرست آن را ارایه کرده است و اگر نصف آن هم تعطیل شود هیچ لطمه‌ای به حوزه وارد نخواهد شد در حالی که در کنار این مسئله کارهای بر زمین مانده زیادی هم هست که متولی ندارد.
رئیس موسسه کتابشناسی شیعه با بیان اینکه برخی دروس با حضور دو و سه نفر تشکیل می‌شود بیان کرد: اینکه در جایی بیش از حد تمرکز نیرو داشته باشیم و در جایی دیگر نیروی لازم برای اداره کارها نباشد و امور لنگ بزند وضعیتی خوبی نیست و باید اصلاح شود.
وی در پاسخ به این سؤال که اگر تشکیل این تعداد درس در حوزه لازم نیست چرا حوزه برای ساماندهی آن فکری نمی‌کند عنوان کرد: از ابتدا نظم و نظام درستی برای تشکیل این دروس و کلاس‌ها نبوده و این روند هم مربوط به این دوره نیست و از دوره‌های گذشته نیز شیوه تشکیل کلاس همین طور بوده ولی در گذشته هم استادان و هم طلاب حوزه محدود بودند و دروس هم کم بود ولی امروز افزایش طلاب سبب شده تا این کلاس ها تشکیل شود ولی مدیریت‌شده نیست و تمرکز بیش از حد لازم را در این بخش شاهدیم.
مختاری گفت: هزاران نسخه خطی در تفسیر و فقه و کلام داریم که نیاز به شناسایی، احیاء و تحقیق و تصحیح دارند؛ صدها نسخه ناشناخته و هزاران نامه و دست‌خط از علما و بزرگان وجود دارد که احیاء و عرضه نشده همچنین بسیاری از کتب قدیمی است که تصحیح و چاپ نشده چون نیروی لازم برای این کار را نداریم و در این زمینه طلبه و فاضل و محقق تربیت نکرده‌ایم ولی برخی کلاس‌های خارج ما با حضور یک و یا دو نفر برپا می شود.
کوتاه شدن مدت تحصیل
این استاد حوزه ادامه داد: باید دروس را به سمت مهارت‌بخشی و کاربردی‌تر کردن سوق دهیم بنابراین کوتاه کردن مدت تحصیل و کاراتر کردن آن ضروری است در غیر این صورت این وضعیت ادامه خواهد داشت.
وی در پاسخ به این سؤال که آیا در نظام جدید آموزشی رویکرد کاربردی تر شدن دروس لحاظ شده است افزود: من در گذشته در بحث تدوین متون درسی حضور داشتم و تلاش ما بر این رویکرد بود و یک دوره اخلاق و منطق و فقه را با همین رویکرد نگارش کردیم ولی الان ارتباطی ندارم که بخواهم قضاوت کنم از این رو برداشت من این است که تا حد زیادی تلاش مدیران حوزه این بوده که به این سمت بروند ولی برنامه‌ریزی درستی نشده است مثلا برای رفع نقیصه کاربردی شدن، موسسات جانبی و مراکز تخصصی شکل گرفته ولی در متن نیستند و خیلی از آنها همگرایی و همکاری لازم با یکدیگر را ندارند از این رو می بینیم گاهی برای تامین یک نیاز چند مرکز ایجاد شده و گاهی برای یک کار ضروری تر هیچ مرکزی وجود ندارد.
مختاری تاکید کرد: بیشتر از آنچه به کمیت می‌پردازیم باید به کیفیت بپردازیم اینکه چند ده هزار طلبه اضافه کنیم ولی خروجی متناسب با آن را نداشته باشیم باید مورد بررسی قرار گیرد؛ بهترین الگو در این مسئله هم روش گذشتگان و بزرگان حوزه بوده است؛ در دوره موسس حوزه، آشیخ عبدالکریم حائری یزدی، حوزه بسیار محدود بود و شاید تعداد طلاب به هزار نفر نیز نمی‌رسید اما از میان آن ها افراد بزرگی برخاستند که هر کدام منشا خدمات بزرگی شدند یعنی نظام آموزشی حوزه کیفیت‌محور بود ما کسانی مانند مرحوم شهید صدوقی را داشتیم که یک مرکز استان را اداره و همه نیارهای سیاسی و فقهی و اجتماعی مردم را تامین می‌کرد.
وی ادامه داد: الان رویکرد به سمت کمیت‌محوری است و این تاثیر منفی بر جا می‌گذارد زیرا هم سبب افت کارآمدی خواهد شد و هم هزینه بر حوزه تحمیل می‌کند؛ در برخی مراکز مانند طرحی که آیت الله حسناتی، امام جمعه اصفهان اجرا کرده‌اند یکی از راه‌های خوب برای انتقال معارف بدون تحمیل هزینه بر حوزه علمیه است.
مختاری در تشریح این طرح گفت: اساس این طرح این است که افرادی غیر از طلاب رسمی از میان اداری ها، بازاری ها و مردم عادی که علاقه‌مند و البته از سطحی از توانمندی مقدماتی نیز برخوردار هستند به عنوان طلبه غیررسمی وارد کلاس های حوزه می شوند و معارف اسلامی را فرا می‌گیرند البته ابتدا آزمونی از آنان گرفته و در صورت موفقیت در آزمون وارد این کلاس ها می‌شوند.
وی افزود: بر اساس این طرح، حدود 200 نفر در یک دوره چند ساله به این صورت آموزش می‌بینند و معارف اسلامی را فرا می‌گیرند و فقط استاد و تامین مکان بر عهده حوزه است و این افراد نه شهریه‌ای می گیرند و نه از امتیازی برخوردار خواهند بود بنابراین با این روش ها می توانیم معارف اسلامی را به جامعه منتقل کنیم زیرا نگاه کمیت محوری صرف دردی از دردهای جامعه را درمان نخواهد کرد.
مختاری بیان کرد: با رویکرد کمیت‌محوری، حوزه با مشکلات متعددی مانند مکان، استاد و ... مواجه می شود و شاهدیم روز به روز نیز مشکلات بیشتر می‌شود و روند پذیرش حوزه نیز گرایش به این سمت دارد و فعلا علی الظاهر برنامه ای برای رفع این نقیصه وجود ندارد.
توسعه دانش‌های حوزه براساس قرآن
این استاد حوزه در پاسخ به سؤالی در مورد نقش و جایگاه قرآن در دروس حوزه و کاربردی‌تر کردن قرآن در نظام تحصیلی حوزه تصریح کرد: به قرآن کریم تا حدی پرداخته شده و می شود و معتقدم باید دانش‌های حوزه را براساس قرآن توسعه بدهیم مثلا در فقه می‌توانیم توسعه فقهی متناسب با نیازهای دوره معاصر را داشته باشیم و در یک کلام هر جا که در حوزه معارف فقهی و کلامی و دینی نیازی در جامعه حس می شود حوزه مسئولیت تامین آن را بر عهده دارد و بهترین منبع برای توسعه این دانش‌ها نیز قرآن است.
مختاری با بیان اینکه فقه و اصول به صورت طبیعی در راس دروس حوزه است عنوان کرد: ما باید نگاه جامعی در حوزه داشته باشیم زیرا تربیت مبلغ و خطیب، تراث‌پژوه و محقق و مدرس و ... همه مورد نیاز است و کسی با آن مخالفتی ندارد ولی در همین مباحث فقهی نیاز به توسعه داریم زیرا گسترش فقهی به گونه‌ای که همه نیازها را پاسخ دهیم و از مسایل عصری عقب نیفتیم وجود ندارد و جا دارد توسعه فقهی مبتنی بر قرآن داشته باشیم.
این استاد و محقق حوزه با تاکید مجدد بر اینکه مسئولیت تامین نیازهای دینی جامعه و نظام و تربیت نیروی انسانی برای این امور، بر عهده حوزه علمیه است اظهار کرد: آنچه وظیفه ذاتی حوزه است تامین شرایط و لوازم و نیروهای آن نیز بر عهده حوزه است مثلا اگر در دوره‌ای خطیب و مبلغ از اولویت بیشتری برخوردار باشد باید به سمت رفع این نیاز حرکت کنیم اگرچه در بسیاری از عرصه ها آموزش های کاربردی وجود داشته ولی سامان‌مند و نظام‌مند نیست و استعدادیابی و نیازسنجی محققانه نداشته‌ایم؛ یا در زمینه تربیت افراد آشنا به فنون و مهارت‌های قرآنی اعم از تفسیر و قرائت و حفظ و ... در حد نیاز جامعه باید اقدام کنیم.
حرکت آموزشی حوزه کند است
وی در پاسخ به این سؤال که مهمترین اولویت مورد توجه حوزه امروز چیست؟ عنوان کرد: مهمترین اولویت تندکردن سرعت حرکت حوزه در آموزش است زیرا همین مقدار محتوایی را که سال‌های زیادی برای آموزش آن وقت صرف می شود می توان در مدت کوتاهی به صورت دقیق‌تر و کاربردی‌تر آموزش بدهیم البته باز هم باید گفت جسته و گریخته به این مسایل توجه می شود ولی به صورت نظام‌مند نیست.
تربیت عامل متقی؛ اصل بنیادین حوزه
وی تاکید کرد: اصل در حوزه علمیه و در نظام آموزشی آن باید تربیت «عالم متقی» باشد و مابقی دروس و علوم فروع و حواشی است که متاسفانه گاهی به همین فروعات و حواشی بیشتر از متن پرداخته می‌شود؛ طلبه نباید کم سواد و سطحی بار بیاید بلکه باید ادیب و عالم باشد در عین اینکه فردی مهذب و متقی نیز هست؛ بنابراین اگر سیستم آموزشی حوزه برنامه‌ریزی خود را بر این محور استوار کند در این صورت هر درسی هم در جایگاه خودش قرار خواهد گرفت زیرا اگر یک روحانی و طلبه چه به عنوان مبلغ و خطیب، چه مدرس و محقق و چه امام جماعت و جمعه و قاضی در یک محل قضاوت و ... عالم و متقی باشد بهترین تبلیغ برای دین و حوزه علمیه است و هر برنامه‌ریزی آموزشی نیز که این دو اصل را نادیده بگیرد و به یکی از این دو لطمه بزند مورد قبول نیست و موفق نیز نخواهد شد.
وی با بیان اینکه این نیازسنجی به صورت دقیق انجام نشده افزود: حوزه باید ابتدا نیازهای خود در تامین ائمه جماعات، مدرس، خطیب و پژوهشگر و مبلغ برای داخل و خارج کشور و ... را شناسایی کند و بعد متناسب با آن به برنامه‌ریزی بپردازد ولی معتقدم این نیازسنجی انجام نشده است بنابراین نظام آموزشی آن در بخش‌هایی انتظارات را برآورده نمی‌کند.
تعطیلی نصف دروس خارج حوزه هم مشکلی ایجاد نمی‌کند
مختاری ادامه داد: به عنوان مثال الان چندصد درس خارج رسائل و مکاسب داریم که خود حوزه فهرست آن را ارایه کرده است و اگر نصف آن هم تعطیل شود هیچ لطمه‌ای به حوزه وارد نخواهد شد در حالی که در کنار این مسئله کارهای بر زمین مانده زیادی هم هست که متولی ندارد.
رئیس موسسه کتابشناسی شیعه با بیان اینکه برخی دروس با حضور دو و سه نفر تشکیل می‌شود بیان کرد: اینکه در جایی بیش از حد تمرکز نیرو داشته باشیم و در جایی دیگر نیروی لازم برای اداره کارها نباشد و امور لنگ بزند وضعیتی خوبی نیست و باید اصلاح شود.
وی در پاسخ به این سؤال که اگر تشکیل این تعداد درس در حوزه لازم نیست چرا حوزه برای ساماندهی آن فکری نمی‌کند عنوان کرد: از ابتدا نظم و نظام درستی برای تشکیل این دروس و کلاس‌ها نبوده و این روند هم مربوط به این دوره نیست و از دوره‌های گذشته نیز شیوه تشکیل کلاس همین طور بوده ولی در گذشته هم استادان و هم طلاب حوزه محدود بودند و دروس هم کم بود ولی امروز افزایش طلاب سبب شده تا این کلاس ها تشکیل شود ولی مدیریت‌شده نیست و تمرکز بیش از حد لازم را در این بخش شاهدیم.
مختاری گفت: هزاران نسخه خطی در تفسیر و فقه و کلام داریم که نیاز به شناسایی، احیاء و تحقیق و تصحیح دارند؛ صدها نسخه ناشناخته و هزاران نامه و دست‌خط از علما و بزرگان وجود دارد که احیاء و عرضه نشده همچنین بسیاری از کتب قدیمی است که تصحیح و چاپ نشده چون نیروی لازم برای این کار را نداریم و در این زمینه طلبه و فاضل و محقق تربیت نکرده‌ایم ولی برخی کلاس‌های خارج ما با حضور یک و یا دو نفر برپا می شود.
کوتاه شدن مدت تحصیل
این استاد حوزه ادامه داد: باید دروس را به سمت مهارت‌بخشی و کاربردی‌تر کردن سوق دهیم بنابراین کوتاه کردن مدت تحصیل و کاراتر کردن آن ضروری است در غیر این صورت این وضعیت ادامه خواهد داشت.
وی در پاسخ به این سؤال که آیا در نظام جدید آموزشی رویکرد کاربردی تر شدن دروس لحاظ شده است افزود: من در گذشته در بحث تدوین متون درسی حضور داشتم و تلاش ما بر این رویکرد بود و یک دوره اخلاق و منطق و فقه را با همین رویکرد نگارش کردیم ولی الان ارتباطی ندارم که بخواهم قضاوت کنم از این رو برداشت من این است که تا حد زیادی تلاش مدیران حوزه این بوده که به این سمت بروند ولی برنامه‌ریزی درستی نشده است مثلا برای رفع نقیصه کاربردی شدن، موسسات جانبی و مراکز تخصصی شکل گرفته ولی در متن نیستند و خیلی از آنها همگرایی و همکاری لازم با یکدیگر را ندارند از این رو می بینیم گاهی برای تامین یک نیاز چند مرکز ایجاد شده و گاهی برای یک کار ضروری تر هیچ مرکزی وجود ندارد.
مختاری تاکید کرد: بیشتر از آنچه به کمیت می‌پردازیم باید به کیفیت بپردازیم اینکه چند ده هزار طلبه اضافه کنیم ولی خروجی متناسب با آن را نداشته باشیم باید مورد بررسی قرار گیرد؛ بهترین الگو در این مسئله هم روش گذشتگان و بزرگان حوزه بوده است؛ در دوره موسس حوزه، آشیخ عبدالکریم حائری یزدی، حوزه بسیار محدود بود و شاید تعداد طلاب به هزار نفر نیز نمی‌رسید اما از میان آن ها افراد بزرگی برخاستند که هر کدام منشا خدمات بزرگی شدند یعنی نظام آموزشی حوزه کیفیت‌محور بود ما کسانی مانند مرحوم شهید صدوقی را داشتیم که یک مرکز استان را اداره و همه نیارهای سیاسی و فقهی و اجتماعی مردم را تامین می‌کرد.
وی ادامه داد: الان رویکرد به سمت کمیت‌محوری است و این تاثیر منفی بر جا می‌گذارد زیرا هم سبب افت کارآمدی خواهد شد و هم هزینه بر حوزه تحمیل می‌کند؛ در برخی مراکز مانند طرحی که آیت الله حسناتی، امام جمعه اصفهان اجرا کرده‌اند یکی از راه‌های خوب برای انتقال معارف بدون تحمیل هزینه بر حوزه علمیه است.
مختاری در تشریح این طرح گفت: اساس این طرح این است که افرادی غیر از طلاب رسمی از میان اداری ها، بازاری ها و مردم عادی که علاقه‌مند و البته از سطحی از توانمندی مقدماتی نیز برخوردار هستند به عنوان طلبه غیررسمی وارد کلاس های حوزه می شوند و معارف اسلامی را فرا می‌گیرند البته ابتدا آزمونی از آنان گرفته و در صورت موفقیت در آزمون وارد این کلاس ها می‌شوند.
وی افزود: بر اساس این طرح، حدود 200 نفر در یک دوره چند ساله به این صورت آموزش می‌بینند و معارف اسلامی را فرا می‌گیرند و فقط استاد و تامین مکان بر عهده حوزه است و این افراد نه شهریه‌ای می گیرند و نه از امتیازی برخوردار خواهند بود بنابراین با این روش ها می توانیم معارف اسلامی را به جامعه منتقل کنیم زیرا نگاه کمیت محوری صرف دردی از دردهای جامعه را درمان نخواهد کرد.
مختاری بیان کرد: با رویکرد کمیت‌محوری، حوزه با مشکلات متعددی مانند مکان، استاد و ... مواجه می شود و شاهدیم روز به روز نیز مشکلات بیشتر می‌شود و روند پذیرش حوزه نیز گرایش به این سمت دارد و فعلا علی الظاهر برنامه ای برای رفع این نقیصه وجود ندارد.
توسعه دانش‌های حوزه براساس قرآن
این استاد حوزه در پاسخ به سؤالی در مورد نقش و جایگاه قرآن در دروس حوزه و کاربردی‌تر کردن قرآن در نظام تحصیلی حوزه تصریح کرد: به قرآن کریم تا حدی پرداخته شده و می شود و معتقدم باید دانش‌های حوزه را براساس قرآن توسعه بدهیم مثلا در فقه می‌توانیم توسعه فقهی متناسب با نیازهای دوره معاصر را داشته باشیم و در یک کلام هر جا که در حوزه معارف فقهی و کلامی و دینی نیازی در جامعه حس می شود حوزه مسئولیت تامین آن را بر عهده دارد و بهترین منبع برای توسعه این دانش‌ها نیز قرآن است.
مختاری با بیان اینکه فقه و اصول به صورت طبیعی در راس دروس حوزه است عنوان کرد: ما باید نگاه جامعی در حوزه داشته باشیم زیرا تربیت مبلغ و خطیب، تراث‌پژوه و محقق و مدرس و ... همه مورد نیاز است و کسی با آن مخالفتی ندارد ولی در همین مباحث فقهی نیاز به توسعه داریم زیرا گسترش فقهی به گونه‌ای که همه نیازها را پاسخ دهیم و از مسایل عصری عقب نیفتیم وجود ندارد و جا دارد توسعه فقهی مبتنی بر قرآن داشته باشیم.
این استاد و محقق حوزه با تاکید مجدد بر اینکه مسئولیت تامین نیازهای دینی جامعه و نظام و تربیت نیروی انسانی برای این امور، بر عهده حوزه علمیه است اظهار کرد: آنچه وظیفه ذاتی حوزه است تامین شرایط و لوازم و نیروهای آن نیز بر عهده حوزه است مثلا اگر در دوره‌ای خطیب و مبلغ از اولویت بیشتری برخوردار باشد باید به سمت رفع این نیاز حرکت کنیم اگرچه در بسیاری از عرصه ها آموزش های کاربردی وجود داشته ولی سامان‌مند و نظام‌مند نیست و استعدادیابی و نیازسنجی محققانه نداشته‌ایم؛ یا در زمینه تربیت افراد آشنا به فنون و مهارت‌های قرآنی اعم از تفسیر و قرائت و حفظ و ... در حد نیاز جامعه باید اقدام کنیم.
حرکت آموزشی حوزه کند است
وی در پاسخ به این سؤال که مهمترین اولویت مورد توجه حوزه امروز چیست؟ عنوان کرد: مهمترین اولویت تندکردن سرعت حرکت حوزه در آموزش است زیرا همین مقدار محتوایی را که سال‌های زیادی برای آموزش آن وقت صرف می شود می توان در مدت کوتاهی به صورت دقیق‌تر و کاربردی‌تر آموزش بدهیم البته باز هم باید گفت جسته و گریخته به این مسایل توجه می شود ولی به صورت نظام‌مند نیست.
تربیت عامل متقی؛ اصل بنیادین حوزه
وی تاکید کرد: اصل در حوزه علمیه و در نظام آموزشی آن باید تربیت «عالم متقی» باشد و مابقی دروس و علوم فروع و حواشی است که متاسفانه گاهی به همین فروعات و حواشی بیشتر از متن پرداخته می‌شود؛ طلبه نباید کم سواد و سطحی بار بیاید بلکه باید ادیب و عالم باشد در عین اینکه فردی مهذب و متقی نیز هست؛ بنابراین اگر سیستم آموزشی حوزه برنامه‌ریزی خود را بر این محور استوار کند در این صورت هر درسی هم در جایگاه خودش قرار خواهد گرفت زیرا اگر یک روحانی و طلبه چه به عنوان مبلغ و خطیب، چه مدرس و محقق و چه امام جماعت و جمعه و قاضی در یک محل قضاوت و ... عالم و متقی باشد بهترین تبلیغ برای دین و حوزه علمیه است و هر برنامه‌ریزی آموزشی نیز که این دو اصل را نادیده بگیرد و به یکی از این دو لطمه بزند مورد قبول نیست و موفق نیز نخواهد شد.
