گزارشی از مرکز پژوهش‌های مجلس؛
درآمدی بر جایگاه عقل در قرآن کریم
گروه سیاسی: مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارشی جایگاه عقل در قرآن کریم را مورد بررسی قرار داده است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی که به جایگاه عقل در قرآن کریم پرداخته آمده است: گزارش حاضر با استناد به آيات قرآن کريم روشن مي‌کند که يکي از قابلیت‌ها و توانايي‌هاي نفس انسان، توانايي بر ادراک است. اين توانايي در يک سطح به جهت درک خوب و بد و بازدارندگي از بدي‌ها، عقل نامیده شده است.
قرآن در آيات متعدد بر لزوم رشد و به کارگیري عقل تأکید بسیار کرده است. ازاين‌رو که تصديق خدا و آخرت در مباحث نظري و فهم و اجراي درست نقل در مباحث عملي و کسب سعادت و بهروزي انسان در دنیا و نیل به قرب الهي در آخرت منوط به عقل است.
در اين گزارش جايگاه و مفاهیم عقل و مرتبط با عقل در قرآن کريم مورد بحث قرار گرفته‌اند. عقل به‌معناي چراغ راهي است که بدون آن انسان در تاريکي و ظلمت راه مي‌پیمايد و به سرمنزل مقصود نمي‌رسد. اگر بشر در سیر تاريخي خود نقاط روشني داشته و جلوه‌هايي از انسانیت از خود بروز داده باشد بیش از هر چیز مرهون عقل است. بشر تاکنون تلاش‌هاي بسیاري کرده تا دامن خود را از ناداني و ظلم برچیند، ولي به‌رغم همه پیشرفت‌ها، همچنان گرفتار ظلمتِ خودخواهي است؛ چون نتوانسته است بر نفس خود پاي نهد و به نداي پیامبران خدا گوش دهد که از او خواسته‌اند بر بال عقل به پرواز درآيد تا به اوج معرفت و کمال برسد. با وجود اين آيا زمان آن نرسیده که به وحي و قرآن بازگرديم؟ قرآن کتابي است که تنها منبع نقلي و میراث پیامبر الهي است که از دستبرد روزگار مصون مانده و به دست ما رسیده است. قرآن در بسیاري از آيات بر تعقل، تفکر و تدبر تأکید کرده و ظاهراً اين تأکیدات وجهي ندارند، جز اينکه خداوند از انسان خواسته است در کنار رهنمودهاي خويش، از گوهر عقل که اصل و سرمايه اوست بهره‌گیري کند. در اين صورت انسان قادر خواهد بود که مشکلات و عقب‌ماندگي‌هاي خود را در زمینه‌هاي مختلف برطرف و اهداف و فضايل اخلاقي خود را دنبال کند و جامعه‌اي انساني الهي بسازد.
به نظر مي‌رسد مسلماناني که دچار تفرقه، درگیري‌ها و مفاسد گوناگوني در عرصه‌هاي مختلف اقتصاد، سیاست و فرهنگ شده‌اند، دلیلي جز دوري از موازين عقلي ندارد. اين دوري از عقل است که سبب فروگذاري و هجران قرآن شده و التزام به عقل است که تمسک به قرآن را حیات مي‌بخشد. مسئله مهم آن است که يقین کنیم از نظر کتاب خدا، عقل ناب نیز در بهبود اوضاع فردي و اجتماعي نقش دارد. از اين ظرفیت ميتوان در ارتقاي فهم و فرهنگ جامعه بهره گرفت و تمسک به هر يک منهاي ديگري، پرواز با يک بال است که نتیجه‌اي جز شکست و عقب‌ماندگي و ذلت ندارد.
لازم است به اين نکته تاريخي توجه شود که سابقه بحث در مورد لزوم بهره‌گیري از عقل در کنار نقل به صدر اسلام و آغاز نزاع میان اشاعره و معتزله باز مي‌گردد. از اين‌رو بحث‌هاي بسیاري در ضمن کتاب‌هاي کلامي، تفسیري، عرفاني، اصولي، فقهي و نیز به‌صورت مستقل در اين زمینه انجام گرفته است.
بحث درباره جايگاه عقل در قرآن کريم نخستین گزارش از سلسله‌گزارش‌هايي است که در ارتباط با عقل انجام شده و گزارش‌هاي ديگر که عبارتند از: درآمدي بر عقل در سنت، روش استفاده از عقل در کتاب و سنت، عقلانیت در کتاب و سنت و عقل در انديشه متفکران مسلمان به‌تدريج منتشر خواهند شد.
اين گزارش در دو فصل تهیه شده است. فصل اول به پیش‌فرض‌ها و بررسي واژه عقل و واژگان مترادف اختصاص يافته و در فصل دوم پس از دسته‌بندي آيات مرتبط با عقل و با استفاده از آنها، مطلق ادراک و سپس ادراک عقلاني و ابعاد آن به اختصار مورد بحث و بررسي قرار گرفته است.
متن کامل گزارش درآمدی بر جایگاه عقل در قرآن کریم را از اینجا دریافت کنید.
قرآن در آيات متعدد بر لزوم رشد و به کارگیري عقل تأکید بسیار کرده است. ازاين‌رو که تصديق خدا و آخرت در مباحث نظري و فهم و اجراي درست نقل در مباحث عملي و کسب سعادت و بهروزي انسان در دنیا و نیل به قرب الهي در آخرت منوط به عقل است.
در اين گزارش جايگاه و مفاهیم عقل و مرتبط با عقل در قرآن کريم مورد بحث قرار گرفته‌اند. عقل به‌معناي چراغ راهي است که بدون آن انسان در تاريکي و ظلمت راه مي‌پیمايد و به سرمنزل مقصود نمي‌رسد. اگر بشر در سیر تاريخي خود نقاط روشني داشته و جلوه‌هايي از انسانیت از خود بروز داده باشد بیش از هر چیز مرهون عقل است. بشر تاکنون تلاش‌هاي بسیاري کرده تا دامن خود را از ناداني و ظلم برچیند، ولي به‌رغم همه پیشرفت‌ها، همچنان گرفتار ظلمتِ خودخواهي است؛ چون نتوانسته است بر نفس خود پاي نهد و به نداي پیامبران خدا گوش دهد که از او خواسته‌اند بر بال عقل به پرواز درآيد تا به اوج معرفت و کمال برسد. با وجود اين آيا زمان آن نرسیده که به وحي و قرآن بازگرديم؟ قرآن کتابي است که تنها منبع نقلي و میراث پیامبر الهي است که از دستبرد روزگار مصون مانده و به دست ما رسیده است. قرآن در بسیاري از آيات بر تعقل، تفکر و تدبر تأکید کرده و ظاهراً اين تأکیدات وجهي ندارند، جز اينکه خداوند از انسان خواسته است در کنار رهنمودهاي خويش، از گوهر عقل که اصل و سرمايه اوست بهره‌گیري کند. در اين صورت انسان قادر خواهد بود که مشکلات و عقب‌ماندگي‌هاي خود را در زمینه‌هاي مختلف برطرف و اهداف و فضايل اخلاقي خود را دنبال کند و جامعه‌اي انساني الهي بسازد.
به نظر مي‌رسد مسلماناني که دچار تفرقه، درگیري‌ها و مفاسد گوناگوني در عرصه‌هاي مختلف اقتصاد، سیاست و فرهنگ شده‌اند، دلیلي جز دوري از موازين عقلي ندارد. اين دوري از عقل است که سبب فروگذاري و هجران قرآن شده و التزام به عقل است که تمسک به قرآن را حیات مي‌بخشد. مسئله مهم آن است که يقین کنیم از نظر کتاب خدا، عقل ناب نیز در بهبود اوضاع فردي و اجتماعي نقش دارد. از اين ظرفیت ميتوان در ارتقاي فهم و فرهنگ جامعه بهره گرفت و تمسک به هر يک منهاي ديگري، پرواز با يک بال است که نتیجه‌اي جز شکست و عقب‌ماندگي و ذلت ندارد.
لازم است به اين نکته تاريخي توجه شود که سابقه بحث در مورد لزوم بهره‌گیري از عقل در کنار نقل به صدر اسلام و آغاز نزاع میان اشاعره و معتزله باز مي‌گردد. از اين‌رو بحث‌هاي بسیاري در ضمن کتاب‌هاي کلامي، تفسیري، عرفاني، اصولي، فقهي و نیز به‌صورت مستقل در اين زمینه انجام گرفته است.
بحث درباره جايگاه عقل در قرآن کريم نخستین گزارش از سلسله‌گزارش‌هايي است که در ارتباط با عقل انجام شده و گزارش‌هاي ديگر که عبارتند از: درآمدي بر عقل در سنت، روش استفاده از عقل در کتاب و سنت، عقلانیت در کتاب و سنت و عقل در انديشه متفکران مسلمان به‌تدريج منتشر خواهند شد.
اين گزارش در دو فصل تهیه شده است. فصل اول به پیش‌فرض‌ها و بررسي واژه عقل و واژگان مترادف اختصاص يافته و در فصل دوم پس از دسته‌بندي آيات مرتبط با عقل و با استفاده از آنها، مطلق ادراک و سپس ادراک عقلاني و ابعاد آن به اختصار مورد بحث و بررسي قرار گرفته است.
متن کامل گزارش درآمدی بر جایگاه عقل در قرآن کریم را از اینجا دریافت کنید.
