قرآن منسوب به امام علی(ع) رمزگشایی شد

مرتضی توکلی، نسخه‌شناس و مدیر واحد تحقیق و پژوهش مرکز طبع و نشر قرآن در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، درباره نسخه‌ای از آستان قدس رضوی که اخیراً‌ مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته است گفت: این کار با همکاری طیار آلتی قولاچ از نسخه‌شناسان برجسته جهان اسلام شروع شد. این نسخه از قرآن،‌ از قدیمی‌ترین نسخ به شمار می‌آید که به صورت کامل کتابت شده است.

وی با اشاره به اینکه در آخرین برگه این مصحف به کتابت آن توسط امام علی(ع) اشاره شده است، افزود: بر همین اساس طی یک سال پیش این قرآن انتخاب و تحقیقات روی آن آغاز شد. تحقیقات اولیه توسط قولاچ انجام شد. نگاه وی بیشتر بر رسم‌المصحف یعنی شیوه نگارش کلمات در این قرآن متمرکز بود.

این نسخه‌شناس در ادامه توضیحاتش عنوان کرد: بر اساس این نگاه، وی هر یک از کلمات را از ابتدا تا انتها بررسی و با رأی علمای علم رسم‌المصحف مقایسه کرد. در این راستا از آنجا که قرار بود مرکز طبع و نشر قرآن،‌ یکی از طرفین همکار باشد،‌ محققان داخلی نیز در این کار نقش ایفا کردند که از آن جمله می‌توان به حمیدرضا مستفید اشاره کرد که موارد مرتبط با رسم‌المصحف را ویرایش کردیم و در موضوعاتی که نیاز به توضیح داشت،‌ مباحثی را درباره قرائت و کلماتی که در این مصحف آمده است و انطباق آن با قرائات مشهور بیان کردیم.

این محقق اظهار کرد: شماره آیات در این مصحف که با استفاده از حروف ابجد و مطابق شیوه معمول آن زمان رمزگذاری شده است، به صورت عددی رمزگشایی و بازنویسی شد. این کار توسط محققان داخلی انجام شد و نتایج قابل توجهی ارائه شد.

وی در پاسخ به میزان قدمت این قرآن و انتساب آن به حضرت علی(ع) عنوان کرد: احتمال اینکه این قرآن به دست‌خط حضرت امیر(ع) نوشته شده باشد بسیار ضعیف است و قطعا این طور نیست و این موضوع برای محققان این قرآن محرز نشده است. با توجه به نوع خط و دیگر نشانه‌های مصحف،‌ به احتمال قوی می‌توان گفت که این مصحف در نیمه نخست قرن دوم هجری نگارش شده است؛ بر همین اساس انتساب آن به امام علی(ع) بسیار بعید به نظر می‌رسد.

توکلی ادامه داد: کتّاب معمولاً در قرون اول این قرآن‌ها را نوشته و برای تیمن و تبرک به نام حضرات معصومین(ع) منسوب می‌کردند یا از روی نسخه‌هایی که معصومین(ع) نوشته بودند، کتابت می‌کردند. ولی این موضوع که این مصحف به دست چه کسی نوشته شده، اشاره‌ای نشده است.

وی افزود: در قرآن‌های کوفی قرون نخستین، معمولاً به نام کاتب اشاره نمی‌شده است و در مواردی این قرآن‌‎ها به صحابه همچون حضرت علی (ع)، عثمان بن عفان، عبدالله بن مسعود و ... منسوب می‌شد که در بسیاری از این موارد، صحت این گزاره قابل مناقشه است. ثبت اسم کاتب در پایان قرآن به قرون سوم و چهارم هجری باز می‌گردد؛ از همین منظر، شخصیتی که این قرآن را کتابت کرده است مشخص نیست و کاتب آن مجهول می‌باشد.

توکلی درباره حواشی و آرایه‌های هنری در این اثر عنوان کرد: در قرآن‌های مربوط به قرون اول، دوم و سوم، حواشی درون مصحف، سر سوره‌ها و خط‌ها خالی از آرایه‌های هنری است و در پایان هر سوره نیز شماره آیه نوشته شده که به صورت بسیار ساده و اولیه، آرایه‌ای هنری برای آن آورده شده است،‌ ولی در اغلب صفحات قرآن هیچ گونه آرایه‌ای دیده نمی‌شود.

وی درباره ویژگی‌های این مصحف اظهار کرد: این قرآن ویژگی‌های متعددی دارد. از نظر قدمت، این قرآن بسیار ارزشمند و بازگوکننده قرائات و رسم‌المصحف است که به پیش از عصر تدوین یعنی اواخر قرآن چهارم و اوایل قرن پنجم باز می‌گردد. تدوین کتب از آن زمان به بعد صورت گرفته است که مطالب علمی بسیاری را برای ما به ارمغان می‌آورد و گزارش‌هایی که داده شده مورد ارزیابی قرار گرفته که از نظر علمی قابلیت استفاده فراوانی دارد.

توکلی با اشاره به اینکه در میان مصاحف پیشین که به قرون اول هجری مربوط می‌شود،‌ کمتر دیده شده است که قرآنی به صورت کامل نوشته شده باشد،‌ گفت: قرآن‌های موجود معمولاً 5 یا 10 جزء از قرآن کریم و یا نیمی از این کتاب آسمانی را در بر می‌گیرد و مابقی آن یا افتادگی‌های زیادی دارد و یا بر اثر زمان، جوهر اثر پاک شده و خط آن خوانا نیست.

وی تاکید کرد: این مصحف دارای این ویژگی است که در عین قدمت، به خوبی نگهداری و در زمان شاه عباس صفوی، وقف آستان قدس رضوی شده است. این مصحف از آن تاریخ به بعد در کتابخانه آستان نگهداری و ابتدای آن به دست‌‌خط شیخ بهایی نوشته شده است که این نسخه کامل امروز در اختیار ما قرار دارد. البته این موضوع به آن معنی نیست که چنین قرآن‌هایی وجود ندارد، ولی تعداد آنها اندک است.

توکلی درباره ثمره‌های علمی برآمده از این مصحف گفت: این کار می‌تواند ثمرات متعددی داشته باشد؛ از جمله اینکه با استخراج رسم کلمات، قرائات، عدّ الآی و ... به کار رفته در این مصحف می‌توان گزارش‌های نقل شده در کتب مربوط به این علوم را ارزیابی کرد. به عنوان مثال، اگر علمای علم رسم‌المصحف حذف «الف» را در جمع‌های مذکر سالم نقل کرده‌اند، با بررسی این کلمات در مصحف مذکور می‌توان صحت این گزارش‌ها را ارزیابی کرد. البته اگر در مواردی نیز مغایرتی وجود داشت، طبیعی است؛ چون این گزارش‌ها برگرفته از بررسی تمام مصاحف نیست، بلکه به میزان دسترسی مؤلفان این کتب به این نسخه‌ها مرتبط است.

توکلی تصریح کرد: احیای نسخه‌های خطی از این نظر حائز اهمیت است که مسائلی که ما از آنها مطلع نبودیم و امروز در دسترس ما نیست را بازگو می‌کند. هر محقق می‌تواند با تحقیقات خود، آرای علما را بررسی و تحلیل کند. می‌توان همه موارد رسم‌المصحف یعنی شیوه نگارش کلمات قرآن، قرائات، شمارش آیات، اسماء السور و ترتیب آنها را با رویکرد امروز بررسی کرد. بر این اساس، احیای نسخ خطی به عنوان مهمترین گام در این عرصه به شمار می‌رود.