علاقه‌مندی اندیشمندان ترک به ادبیات جنگ/ تشویق به تبادل آراء
گروه جهاد و حماسه: رئیس بنیاد «کیباتک» با تاکید بر لزوم اشتراک‌گذاری محصولات ادبیات دفاع مقدس که زمینه کسب اطلاعات برای ملل دیگر را سبب می‌شود، با ابراز تمایل نسبت به این موضوع افزود: این اقدام به ایجاد نقطه‌نظرهای مشترک درباره این آثار منجر خواهد شد.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، استاد متین توران، استاد دانشگاه آنکارا و رئیس بنیاد کیباتک است. با توجه به مقاله‌هایی که در همایش جنگ و فرهنگ با عناوین «فرهنگ‌نامه در ادبیات اسارتگاهی»، «مفهوم انتظار در سینمای دفاع مقدس با تکیه بر فیلم شیار 143» و «مفهوم پایداری در شعر قیصر» ارائه شده بود و یکی از آنها توسط جواد کامور بخشایش، نویسنده و مدرس ادبیات عرضه شد، فرصت را مغتنم شمردیم تا با وی در این باره گفت‌وگو کنیم.
ـ نظر شما به عنوان رئیس کیباتِک و کارشناس ادبیات فولکلور درباره سه مقاله‌ای که با موضوع ایران به این سمپوزیوم ارائه شده است چیست؟
کیباتک از سال 1998 شروع به برگزاری مراسم‌های مختلف کرد، به طوری که تاکنون دارای 20 سال سابقه فعالیت است. در این فاصله زمانی، موسسه ما طی هر سال یک مراسم داخلی و یک مراسم خارجی (خارج از کشور ترکیه) برگزار کرده است. مقالات ارائه شده به این مراسم 2000 و به عنوان کتاب، بالغ بر 25000 جلد است. این میزان از نظر هنری و ادبی، همچنین از منظر فعالیت‌های دانشگاهی بسیار مهم است.
در سمپوزیوم جنگ و فرهنگ، وقتی به سه مقاله متفاوت که از ایران آمده بود توجه می‌کنیم، نقش مهم آن را در روند کار سمپوزیوم درمی‌یابیم. به بیانی دیگر شرکت‌کنندگان در سمپوزیوم، همگی دارای اتحاد فکری در این باره بودند که درباره ایران و به ویژه ادبیات دفاع مقدس ایران اطلاعات کافی ندارند. من و سایر همکارانم علاقه‌مند هستیم درباره سینما، شعر و ادبیات مکتوب ایران اطلاعاتی به دست آوریم. در این راستا کتاب سمپوزیوم جنگ و فرهنگ به صورت چاپی و کتاب الکترونیک تهیه شد.
ـ به نظر شما بازتاب سه مقاله‌ای که با عنوان هنر دفاع مقدس ارائه شد چگونه بود و دلیل این بازتاب چیست؟
بازتاب مقالات مرتبط با هنر دفاع مقدس در روزهای برگزاری سمپوزیوم اهمیت بسیاری داشت، زیرا بازتاب این مراسم که در آن 90 چهره دانشگاهی از حدود 40 دانشگاه مختلف ترکیه شرکت کرده بودند، که حائز اهمیت بود. با وجود اینکه برای بیان هر مقاله 15 دقیقه زمان در نظر گرفته شده بود، ولی درباره این سه مقاله و برای هر یک از آنها، هفتاد دقیقه معادل یک نشست کامل اختصاص یافت. این موضوع نشان می‌داد که هنر دفاع مقدس علاوه بر منحصر به فرد بودنش از نگاه مجامع علمی، کنجکاوی حضار را نیز برانگیخته بود.
به غیر از افرادی که به صورت تخصصی با زبان و ادبیات فارسی در ارتباط بودند، می‌توان گفت بقیه افراد هیچ اطلاعاتی درباره هنر دفاع مقدس نداشتند. من نیز هیچ اطلاعاتی نداشتم و در سایه سمپوزیوم جنگ و فرهنگ از وجود چنین هنری خبردار شدم.
ـ لطفاً درباره اهداف و چگونگی تصمیم برای برگزاری این سمپوزیوم و موسسه کیباتک برای ما توضیح دهید.
کیباتک (موسسه ادبیات ترک ِ قبرس، بالکان، اوراسیا) فعالیتش را در سال 1998 با برگزاری سمپوزیوم ادبیات ترک بالکان در جمهوری ترک ِ قبرس آغاز کرد. شاید هم یکی از خصوصی‌ترین موسسات ادبی جهان است. این موسسه در کنار اینکه هیچ گونه تعهد سیاسی ندارد، از نظر اقتصادی نیز با تکیه بر توان مالی مشترک شرکت‌کنندگانش اداره می‌شود. از این نظر نیز یکی از مستقل‌ترین موسسات ادبی جهان است. هدف ما در انتخاب موضوعی تحت عنوان جنگ و فرهنگ، ادامه یافتن سرسام‌آور بی‌رحمی نسبت به انسان و طبیعت، در عصر رشد و پیشرفت علمی و تکنولوژی است. بر این باور بودیم که بررسی این موضوع نه فقط به شکل امروزی، بلکه با توجه به پیشینه آن، از جهات فلسفی، انسان‌شناسی، ارتباطی، اجتماعی و آموزشی مثمرثمر است. چون جنگ‌ها بیش از همه، در حافظه ما به ویژه در خاورمیانه، بالکان، آفریقا و بین‌النهرین همواره موضوع روز زندگی انسان‌هاست. ما بر این باور هستیم که برای حل این معضل، ناراحتی و تاسف خوردن و ابراز انزجار از بازیچه شدن در دست تاجران سلاح و ادوات جنگی و کشورهای امپریالیزم کافی نیست، بلکه باید با پیش کشیدن نگرش جلوگیری از جنگ، درباره مقابله با جنگ، بحث و گفت‌وگو کنیم، از این رو این سمپوزیوم را ترتیب دادیم.
آنچه از ما به عنوان شخصیت‌های علمی و ادبی برمی‌آید، فریاد زدن انسان بودن‌مان است. به نظر من مخالفت با جنگ و شرکت در مجادله با امپریالیزم و حملات نژادپرستانه بسیار مهم است.
ـ ظاهراً اطلاعات چندانی درباره ادب و هنر معاصر ایران به غیر از آثار و شخصیت چند نویسنده، شاعر و هنرمند موسیقی در میان اعضای کیباتک وجود ندارد. به نظر شما برای معرفی این داشته‌های ارزشمند چه باید کرد؟ به ویژه هنری را که در اثنای جنگ به وجود آمده است، چگونه می‌توان به شکلی دوستانه و عاری از پیش‌داوری معرفی کرد؟
من شخصاً بسیار کنجکاو هستم؛ علاوه بر ادبیات معاصر ایران، اطلاعات ما درباره سینما، موسیقی و به ویژه هنرهای تجسمی ایران ناچیز است. موسیقی، نقاشی و سینما در مقایسه با آثار ادبی، زبانی جهانی دارند. مردم بدون اینکه زبان فارسی را بدانند می‌توانند اثر نقاشی، مجسمه یا عکس یک هنرمند ایرانی را ببیند و نظر بدهند یا موسیقی ایرانی را بشنوند و سینمای ایران را تماشا کرده و ابراز نظر کنند، ولی محافلی که این آثار در آنجا ارائه می‌شود بسیار مهم است. یعنی نمی‌توان به گوش دادن به یک قطعه موسیقی یا تماشای یک فیلم در فضای دیجیتال بسنده کرد؛ زیرا یک اثر هنری در نهایت به یک دانش جمعی تکیه دارد. وقتی انسان‌ها محصول این دانش جمعی را در فضاهای مشترک به اشتراک می‌گذارند، شانس برخورداری از درکی عمیق‌تر را به دست می‌آورند. به همین دلیل آثار هنرمندان موسیقی، سینماگران، شاعران، داستان و رمان‌نویسان در هر کشوری که با تماشاچیان و خوانندگان در میان گذاشته شود، سبب ایجاد تبادل نظرها درباره این آثار خواهد شد.
درباره ترکیه نیز همین گونه است. به جای همکاری با موسساتی که شخصی نبوده و دارای سیاست، ایدئولوژی و پیش‌فرض‌های خاص خود هستند، همکاری‌های مشترک با موسسات شخصی مانند کیباتک و مطرح شدن فعالیت‌ها در مراسم مختلف، از سوی مخاطب خاص خود نیز پاسخ خواهد گرفت.
ـ نظر شما درباره هنر دفاع مقدس چیست؟ به نظر شما با وجود اینکه سال‌ها از اتمام جنگ می‌گذرد، چرا این باب از هنر همیشه گشوده است و هر روز غنی‌تر به فعالیت خود ادامه می‌دهد؟
نه فقط به عنوان یک شاعر، ادیب یا محقق ادبی، بلکه هر کسی که احساسات انسانی وی تا حدودی رشد کرده، به این درجه از فهم رسیده که در جنگی که 8 سال به طول انجامید، طرفی که آغازگر جنگ بود یا به عبارت بهتر به آغاز جنگ ترغیب شد، عراق بود. نمی‌توان نادیده گرفت که در برابر چنین یورشی، در افکار و احساسات مردم ایران که در شرایط حمله‌ای که مستحق آن نبودند قرار گرفتند، روحیه عمیق مقاومت شکل گرفت. در شرایطی که زندگی صدها هزار انسان در میان بود و بیش از 40000 نفر اسیر شده بودند، یکی از منابعی که انسان‌های آرزومند زنده به آن پناه می‌بردند، بی‌شک ادبیات و هنر بود.
باید توجه داشت که آثار ادبی نه در گرماگرم حوادث، بلکه پس از گذشتن از صافی ادراک زیباشناسانه جامعه و رسیده شدن، صاحب ارزش و اعتبار می‌شوند. آثار هنری هر چه از شعارها و خصوصیات بی‌قراری روانی دورتر شوند، همانقدر تاثیرگذارتر و ماندگارتر خواهند شد. این خصوصیت همان گونه که در بازتاب رنگ و بوی وطنی اثر نقش دارد، در تبدیل آن به اثری با توصیف جهانی هم موثر است. هنر دفاع مقدس ایران که در سایه این سمپوزیوم فرصت آشنایی نزدیکتر با آن را یافتم نیز حائز این اوصاف است. فکر می‌کنم پس از این، آثار مفهومی بیشتری به وجود خواهد آمد. چون یک بیت شعر یا طرحی که در گرماگرم وقوع حوادث به رشته تحریر درمی‌آید، در دستان توانمند هنرمندی که درک زیباشناسی هنری آن به کمال رسیده، بُعد دیگری یافته و تاثیر خود را نشان خواهد داد.
ـ آیا هنر جنگ و مقاومت در ترکیه نیز ایجاد شده است؟ این سوال به آن دلیل است که ترکیه هم از جمله کشورهایی است که سال‌ها گرفتار جنگ‌ها و مقاومت‌ها بوده است. جنگ و مقاومت، چگونه هنرهای معاصر یا حتی فورکلور را تحت تاثیر قرار داد؟
در ترکیه نیز به عنوان اولین پیروز مبارزه ملی بر علیه امپریالیزم ادبیات مقاومت شکل گرفته است. به‌عنوان مثال در نیمه اول قرن بیستم افرادی وارد دنیای ادبیات شده و آثار ارزشمندی درباره دفاع مقدس بر جای گذاشتند، ازجمله ناظم حکمت، یعثوب قدری کاراعثمان اوغلو، خالد ضیا اوشاکلی گیل، خالد ادیب آدیوار، حسن عزدالیدن دینامو و کمال طاهر. به‌عنوان مثال، شعرهای داستان‌گونه ناظم حکمت تحت عنوان داستان جنگ کورتولوش، مجادله مستقل و دلاورانه مردم ترکیه در برابر امپریالیزم را به تصویر می‌کشد. این داستان که ناظم حکمت آن را با هوشیاری انقلابی روایت کرده، در سال‌های بعد هم منبع الهام شاعران بزرگ دیگرمان شده است. مثلاً نام‌های ماندگار ادبیات ترکیه از قبیل فاضل حُسنی داغلارجا، جاهد کولَبی، حسن عزالدین دینامو، انوَر گوکچه، آتیلا ایلهان با الهام از این زمینه فراهم شده فرهنگی به خلق آثار خود پرداختند.
پس از سال 1950 آثار بیشماری با بازگشت به گذشته، به بیان جنگ کورتولوش پرداختند. بی‌شک جنگ و مقاومت نه تنها ادبیات نوشتاری، بلکه ادبیات شفاهی را نیز عمیقاً تحت تاثیر قرار داده است. حتی تاریخ واقعی مردم را نباید در سخنان ما تاریخ‌دانان رسمی، بلکه باید در مویه‌ها و عزاداری‌ها و حکایت‌های محلی جستجو کرد. بر این اساس نیز درباره جنگ کورتولوش آثار موسیقی سنتی ترکیه و مرثیه‌های بیشماری خلق شده است. به نظرم مشابه این موضوع در ادبیات شفاهی مردمان مناطق دیگر و در نتیجه در فرهنگ فورکلور آنها نیز وجود داشته باشد.
