حج ابراهیمی و انعکاس آن در عرصه فرهنگ و هنر/ 5
رحیم‌زاده اظهار کرد: موفقیت فیلم‌هایی با مضمون حج در گروی پرداختن به اشتراکات مذهبی
گروه هنر ــ یک کارگردان سینما و تلویزیون گفت: برای اینکه فیلم‌های سیاسی و عبادی حج با استقبال مخاطبان جهان اسلام مواجه شود بیش از هرچیز باید به اشتراکات مذهبی توجه کرد زیرا نگاه‌های فرقه‌ای باعث سو‌گیری در مورد کار می‌شود و استقبال عمومی آن در جهان اسلام به حاشیه رانده خواهد شد.
«حج» برای ما ایرانیان تنها یک فریضه عبادی نیست، چراکه در کنار عنوان عبادی کلمه سیاسی را هم به کار می‌بریم. این اعمال جدا از اینکه عرصه عشق و عاشقی عبد و معبود است فرصتی ایجاد می‌کند تا در مقابل ظلم به پا خاست. به همین جهت از سینما می‌توان به‌عنوان ابزاری در جهت تبلیغ سیاست‌های قدرت‌های بزرگ استفاده کرد تا بخشی از عظمت این فریضه عبادی سیاسی حج تصویر شود، اما در سینما و تلویزیون ما طی چهار دهه گذشته اتفاقی در این زمینه رخ نداده است، حتی بعد از وقوع فاجعه منا ما کار چندان مهمی در این زمینه تولید نکرده‌ایم. به همین جهت خبرگزاری ایکنا با اسماعیل رحیم‌زاده کارگردان سینما و تلویزیون گفت‌و‌گویی انجام داده تا به بررسی دلایل این کم کاری بپردازد.
ظرفیت فریضه عبادی سیاسی حج در سینمای مستند تا چه اندازه است؟
«گزارش و تفسیر خلاق واقعیت»، اگر با چارچوب این تعریف سینمای مستند راهی سرزمین وحی و بزرگترین کنگره اسلامی شویم و با تجهیزات سینمای دیجیتال قصد ساخت فیلم‌هایی از مراحل سیزده‌گانه حج تمتع آن هم با حضور زائران بیش از یک صد کشور جهان را داشته باشیم، چگونه باید رفتار کنیم؟ آیا به‌عنوان یک فیلمساز، پیش از حرکت، درباره این سفر معنوی به اندازه کافی تحقیق و پژوهش کرده‌ایم؟ آیا به درک عمیقی از بُعد فرهنگی، سیاسی و اجتماعی حج رسیده‌ایم؟ آیا با جان‌مایه پیام امام راحل(ره) به زائران بیت‌الله الحرام: «حج بی روح و بی‌تحرک و قیام، حج بی‌وحدت و حجی که از آن هدم کفر و شرک برنیاید، حج نیست» می‌توانیم با استفاده از ظرفیت‌های سینمای مستند و درام پردازی چند فیلم مستند تاثیرگذار بسازیم؟ بدون شک، اگر روحیه انقلابی‌گری داشته باشیم و کلیشه‌ها را کنار بزنیم می‌توانیم در این زمینه تاثیرگذار باشیم.
تصویرگری در زمینه حج در مستند سازی جذابیت بیشتری دارد فیلم‌های داستانی؟
اصولا مردم عاشق داستانند و اجزاء یک داستان را خیلی خوب به خاطر می‌سپارند. نوع سینمای مستند داستانی قادر است با بهره‌گیری از عناصر داستانی و در بستری واقعی، داستان‌های جذابی از همایش بزرگ حج ابراهیمی را روایت کند. به‌عنوان نمونه درسال ۴۵ یک تیم تجربی فیلمسازی به همراه چهار فیلمبردار راهی عربستان شدند و در گرمای ۵۰ درجه فیلمی به نام «خانه خدا» به کارگردانی ابوالقاسم رضایی تولید کردند. این فیلم یک مستند داستانی است که مراسم پر شکوه حج تمتع را به شکلی سینمایی به تصویر می‌کشد. «خانه خدا» در ۳۰ آذر سال ۴۵ در سرما شدید تهران و همزمان با آغاز ماه رمضان در چند سینما اکران می‌شود. به دلیل حساس بودن فیلم، نقل است که پیش از نمایش برای اولین بار سرود شاهنشاهی و آنونس از نمایش ابتدای فیلم حذف می‌شود. مردم برای تماشای این فیلم صف می‌کشیدند. (فیلم مرمت شده خانه خدا در ۵ اردیبهشت سال ۹۶ درحاشیه سی‌و‌پنجمین جشنواره جهانی فیلم فجر در پردیس سینمایی چهارسو به نمایش درآمد.)
آیا فریضه حج در سینمای مستند تنها به شکل گزارش قابل تصویر است؟ آیا این روش کارایی و تاثیرگذاری لازم را دارد؟
انواع و سبک‌های مختلف بی‌شماری در عرصه سینمای مستند وجود دارد که هرکدام مؤلفه‌های خاص خود را دارند. صد البته که در فیلم‌های مستند، گزارشی هم به نوعی می‌توان از عنصر تاثیرگذار درام و درام‌پردازی استفاده کرد، اما فیلمسازان جسور و خلاق همواره از ساخت آثار گزارش محور و گفت‌و‌گو محور فاصله می‌گیرند و به سمت بیان تصویری از مراسم حج می‌روند و به کشف و شهود می‌پردازند تا با غافلگیری مخاطبان روی ذهن و فکر آنان تاثیر مطلوب بگذارند. این فیلمسازان تلاش می‌کنند از صورت سیزده‌گانه حج تمتع عبور کنند تا به معنای واقعی حج ابراهیمی نزدیک شوند.
از تصویرگری حج چگونه می‌توان در بحث وحدت جهان اسلام بهره برد؟
اسلام پایه وحدت را بر اصل توحید قرار داده است و همگرایی اسلامی در وحدت بین شیعه و سنی ظهور پیدا می‌کند، بنابراین فیلمسازان باید روی اشتراکات بسیار بین مذاهب اسلامی تاکید کنند و آثاری با هدف رسیدن به امت واحده اسلامی تولید کنند.
برائت از مشرکان را می‌توان به صورت غیرمستقیم در مستند به تصویر کشید؟
یک فیلمساز مستند یا بطور مستقیم مراسم برائت از مشرکین در صحرای عرفات را به تصویر می‌کشد یا به سراغ نماد‌های مشرکین در دنیای امروز می‌رود. از نظر امام راحل (ره): «توطئه‌های جهانخواران راست و چپ، به ویژه آمریکای چپاولگر و متجاوز و اسرائیل جنایتکار را به گوش جهانیان رساندن و یا با برشماریِ جنایات این جانیان، از جهانیان استمداد جستن و برای قطع ایادی آنان و اصلاح حال مسلمانان به خدا ملتجی شدن. صحیفه نور، ج. ۱۰، ص. ۲۲۲.» مقابله با نماد‌های جاهلیت مدرن مانند داعش و وهابیت و سلفی‌گری می‌تواند یکی از مؤلفه‌های فیلم مستند باشد که در آن برائت از مشرکان مد نظر قرار می‌گیرد.
جنایات آل سعود را در فاجعه سال ۶۵ و فاجعه چند سال پیش چگونه باید در سینمای مستند تصویر کرد؟
تا به حال درباره جنایات جمعه خونین ۹ مرداد سال ۶۶ آل سعود و فاجعه منا در دوم مهر ۹۴ به دلیل ملاحظه کاری‌های سیاسی مسئولان و خود سانسوری فیلمسازان آنطور که شایسته است نسبت به این جنایات واکنش مناسبی صورت نگرفته است. به عقیده من برای اینکه ابعاد گوناگون این جنایات به ویژه مظلومیت شهدای منا برای مردم جهان روشن شود باید فیلم‌های سینمایی با استاندارد‌های جهانی ساخته شود. صد البته این کار با سیاسی‌کاری‌های دیپلماتیک مسئولان سینمایی و دُردانه بازی‌های بنیاد سینمایی فارابی به عنوان بزرگترین نهاد دولتی حمایت‌کننده آثار سینمایی راه به جایی نخواهد برد. اصولاً وقتی روحیه انقلابی در یک جامعه انقلابی کمرنگ شود بی‌تفاوتی حاکم می‌شود، اما این موضوع شامل فیلمسازان انقلابی نخواهد شد. یک مستندساز، چون به لوکیشن وقوع فاجعه دسترسی ندارد به ناچار باید به بازسازی واقعه بپردازد. بهترین و تاثیرگذارترین شیوه ساخت فیلم مستند داستانی است. چون جنایات سال ۶۶ و ۹۴ یک شروع دراماتیک با کشمکش و تعلیق و پایانی تراژیک دارد که یک مستند ساز به خوبی می‌تواند این مواد را پردازش کند.
تصاویر آرشیوی برای ساخت کارهایی با محوریت حج مناسبند؟
گاهی در فیلم‌های آرشیوی حج لحظات زیبایی وجود دارد که بکر و تکرار نشدنی هستند و فیلمساز برای کمک به خلق صحنه‌های تاثیرگذار فیلم خودش از تصاویر آرشیوی استفاده می‌کند. پر واضح است که تصاویر آرشیوی به گذشته مشخصی تعلق دارند و قاعدتاً نباید مبنای فیلمسازی از حج باشد.
نهاد‌های دولتی تا چه حد قادرند در این حوزه یاری‌رسان فیلمسازان باشند؟
شما با شور و شوق بسیار برای یک فیلمنامه سینمایی مستند درباره حج از سازمان سینمایی وزارت ارشاد پروانه ساخت دریافت می‌کنید. حالا برای تهیه فیلم خود به دنبال سرمایه گذار باشید. به بخش خصوصی مراجعه می‌کنید به شما می‌گویند فیلم مستند در سینما فروش ندارد و هیچ بخش خصوصی هم حاضر نیست برای فیلم مستند هزینه کند. اکنون به سراغ مرکز دولتی گسترش سینمای مستند و تجربی که وظیفه‌اش حمایت از فیلم‌های مستند به ویژه ارزشی می‌روید. در مرکز اگر شانس بیاورید با هزار جور منت مبلغ کمی در اختیارتان قرار می‌دهند. شما یا باید با این بودجه کم به فیلمنامه خود آسیب بزنید و فیلمتان را بسازید یا راهی هزارتوی تلویزیون بشوید. در تلویزیون پس از ماه‌ها دوندگی که گاهی به سال هم می‌کشد، اگر بازهم شانس بیاورید و پس از بازنویسی‌های متعدد فیلمنامه و تصویب در چندین شورای کوچک و بزرگ وقتی به مرحله تولید می‌رسید تازه متوجه می‌شوید که تلویزیون بودجه کافی برای ساخت فیلم به شما نمی‌دهد و همان مقدار بودجه‌ای را هم که تصویب کرده از شما می‌خواهد که اسپانسر معرفی کند. اکنون یا باید قید ساخت فیلم را بزنید یا ساده‌لوحانه به دنبال اسپانسر بگردید. به سازمان اوج مراجعه می‌کنید، اما نمی‌دانید که قبل از مراجعه به اوج باید به دنبال یک آشنا بگردید. آشنا همه جا به درد می‌خورد! در واحد مستند جشنواره مردمی فیلم عمار نیاز به آشنا و پارتی ندارید، ولی عماریون بودجه محدودی برای تولید فیلم دارند، البته تولید فیلم مستند در آن سوی آب‌ها هم چندان وضعیت مناسبی ندارد. اصولاً دولت وظیفه ذاتی دارد که بودجه کافی برای تولید فیلم‌های مستند ارزشی با موضوع حج را بدون تبعیض در اختیار فیلمسازان این حوزه قرار دهد.
محدودیت‌های فیلمسازی در حوزه حج به چه بخش‌هایی مربوط می‌شود که سبب شده ما به این اندازه کم کار باشیم؟
تامین هزینه مالی فیلم سینمایی مستند یا داستانی، تشکیل یک تیم حرفه‌ای مذهبی و عاشق، فیلمبرداری ازمراسم سیزده گانه حج به دلیل حضور میلیونی زائران با دشواری‌های جدی روبرو است، محدودیت فیلمبرداری ازصحن خانه کعبه و... از همه مهمتر دولت آل سعود اجازه ورود تجهیزات فیلمبرداری به ایرانی‌ها را در خاک عربستان نمی‌دهد (حتی به سعودی‌ها به اربابان آمریکایی خودشان هم اجازه ساخت فیلم در عربستان را نمی‌دهند. فیلم سینمایی «هولوگرامی برای پادشاه» به کارگردانی تام تیکور و با بازی تام هنکس محصول ۲۰۱۶ براساس رمانی از دیو اگرز. محل وقوع داستان درعربستان و جده است، ولی گروه سازنده، فیلم را در مراکش و مصر فیلمبرداری کرد) از جمله موانعی هستند که دست فیلمسازان برای کار کردن در این حوزه بسته است.
گفت‌و‌گو از داود کنشلو
انتهای پیام
مطالب مرتبط
