از دریا تا قتلگاه؛ روایتی دیگر از شکوه اربعین

به گزارش ایکنا؛ پایگاه تخصصی جامعه‌شناسی تشیع به تازگی بخشی از تجربیات احمد شکرچی، جامعه‌شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی، از راهپیمایی باشکوه اربعین حسینی را منتشر کرده است.

شکرچی که سال جاری برای پژوهش درباره راهپیمایی اربعین حسینی حضوری یک‌ ماهه را در کشور عراق تجربه کرد، توضیحاتی را درباره مسیر راهپیمایی «دریا تا قتلگاه» ارائه می‌دهد. این ارائه را با هم می‌خوانیم:

معمولاً وقتی از مراسم پیاده‌روی اربعین صحبت به میان می‌آید در ایران مسیر نجف تا کربلا را به‌ یاد می‌آوریم که ماحصل بازنمایی در رسانه‌های ایرانی است، در حالی‌ که پیاده‌روی اربعین در عراق شامل مسیرهای متعددی است. یکی از این مسیرهای پیاده‌روی اربعین مسیری است که از منتهی‌الیه جنوب ساحل خلیج فارس در منطقه رأس‌البیشه در روز اول ماه صفر با عنوان «من البحر الی النحر» از دریا تا قتلگاه آغاز می‌شود و در روز اربعین به کربلا ختم می‌شود.

پیاده‌روی مزبور از شش سال پیش به ابتکار آیت الله‌العظمی سیدمحمدسعید حکیم و از سوی مؤسسه تحت نظر ایشان به‌ نام «الشعائر» سازماندهی می‌شود. هر چند که به گفته مطلعان محلی سال‌ها قبل پیرمردی با نام حاج ابوشاکر با بیرقی با شعار «من البحر ال النحر» تنها راه می‌افتاد و مسیر را طی می‌کرد. به لحاظ تاریخی هم قبل از موج جدید پیاده‌روی از سال ۱۹۷۵ اجتماعی با عنوان «مرد‌الراس»، بازگشت سرها، انجام می‌گرفت تا جایی‌ که در سال ۱۹۷۷ پیاده‌روی با 30 هزار نفر و همزمان با تأسیس حزب «الدعوه» انجام شد، اما با مقابله نیروهای دولتی این مراسم به درگیری کشید تا آنجا که آیت الله محمدباقر حکیم دستگیر شد که به اعتراض شیعیان انجامید و به «انتفاضه صفر» معروف شد.

طی کردن مسیر مورد نظر که حدود ۵۹۰ یا۶۰۰ کیلومتر است و شامل شهرهای فاو، بصره، ناصریه، خضر، سماوه، دیوانیه، نجف و کربلا می‌شود، به طور میانگین حدود ۱۶ تا ۱۷ روز طول می‌کشد. اگرچه مسیر اصلی از شهرهای گفته شده می‌گذرد و جاده‌محور است اما مسیرهای دیگری نیز وجود دارند که از میان نخلستان‌ها و روستاها عبور می‌کنند و براساس زیارتگاه‌های متعدد شامل مزار صحابی‌ها، امامزاده‌ها و شخصیت‌های معروف شکل گرفته‌اند. به عبارت دیگر مسیرها از طریق زیارت‌گاه‌ها نشانه‌گذاری شده‌اند. برای مثال، شبه جزیره فاو که از مکان‌های ابتدایی مسیر است، شامل رودخانه و نخلستان است و بیشتر اهالی آن منطقه، مشغول صید ماهی و کاست و پرورش هستند، اما در منطقة شبایش که هورنشینان «معدان» در آنجا ساکن‌اند، دامداری و پرورش گاو نر با نام «جاموس» پیشة مردمان آن است، اما به تحقیق می‌توان گفت که حدود نصف مسیر بیابان مطلق است. در نتیجه پیاده‌روی اربعین در پیوند وثیق با جغرافیا و بافت اجتماعی مسیر است.

ویژگی دیگر مسیر گفته شده برخلاف مسیر نجف تا کربلا در عراقی‌بودن زائران است. توضیح اینکه اگر جمعیت زائران در مراسم اربعین را طبق گفته مقامات رسمی و مذهبی حدود پانزده میلیون نفر در نظر بگیریم، از این تعداد دو میلیون نفر ایرانی و حدود یک میلیون نفر هم ملیت‌های دیگر هستند که همه از مسیر نجف تا کربلا به پیاده‌روی می‌پردازند؛ در حالی ‌که حدود سیزده میلیون نفر در مراسم خود عراقی‌ها هستند. بنابراین تقریباً همه زائران مسیر ذکرشده مانند سایر مسیرها برخلاف مسیر نجف تا کربلا عراقی هستند.

از آنجا که مسیر پیاده‌روی حدود ۲۰ روز طول می‌کشد لذا زائران نیاز به مکان‌هایی برای بیتوته در شب دارند که متولیان این مکان‌ها معزب نامیده می‌شوند. معازیب اغلب متعلق به خاندان‌ها و قبایل هستند و از دو ساعت مانده به غروب آفتاب، متولی برگزاری عزاداری، ارائه خدماتی از قبیل شام، شست‌وشوی لباس‌ها و ... و در اختیار قراردادن مکانی برای خواب و استراحت شبانه هستند. معازیب معمولاً از یک سال قبل مقدمات پذیرایی از قبیل پرورش گوسفند، گاومیش و تهیه لبنیات را برای زائران سال آینده برنامه‌ریزی می‌نمایند، چراکه نحوه پذیرایی از زائران بسیار مهم و حیاتی است. نکته اینجاست که نوع غذاها نیز با جغرافیای مسیر ارتباط مستقیمی دارد. هر چند که در کنار معازیب ساختار موکب وجود دارند که بیشتر برای تأمین نیازمندی‌های روزانه زائران است و به دلیل وجود همین موکب‌ها و به‌ ویژه وجود معازیب در مسیر است که زائران به صورت بسیار ساده و بدون همراه‌ داشتن حتی کوله‌پشتی راهی مسیر می‌شوند.

معمولاً در این مسیر میان اربعین و بحث مدافعان حرم و سوریه رابطه جدی وجود دارد که اغلب در موکب‌های ایرانی و با صدای مداحان هیأت رزمندگان اسلام پخش می‌شود، اما در مسیر مورد نظر صداها و نوحه‌های مختلفی به گوش می‌آید. «هوسات» که در لغت به معنی شلوغ‌ کردن است. در واقع بیشتر نواهایی به صورت جمعی است و حالت رجزخوانی و حماسی دارد که برای پیشواز زائران یا نوحه‌خوانی اجرا می‌شود. به علاوه، نوحه خوانی مداحان سنتی و همچنین مداحان جوان‌پسند نیز هم‌زمان در رقابت‌اند.

در زمینه تصاویر مورد استفاده در مسیر هم می‌توان به سه نوع تصویر شمایل ائمه (شامل شمایل امام علی، امام حسین و حضرت عباس)، تصاویر شهدای حشدالشعبی که در مبارزه با داعش در عراق به شهادت رسیده‌اند و همچنین تصاویر مراجع و روحانیون همچون آیات عظام خامنه‌ای، بهجت و ... و شخصیت‌های جدیدی همچون ملاباسم کربلایی و هنرپیشه‌های نقش مختار و مالک اشتر در سریال‌های ایرانی اشاره نمود. در کنار این‌ها باید به دیوار‌نوشته‌ها و ماشین‌نوشته‌هایی درباره امام حسین و آرمان‌هایش و به تصویر سازی‌های واقع‌گرایانه همچون گهواره علی اصغر، کشتی، گنبد و ... نیز اشاره کرد.

زنان در این مراسم غایب نیستند

همچنین زنان در این مراسم غائب نیستند. اگرچه چندان هم قابل رؤیت نیستند، زیرا آنان در اندرونی در آماده‌سازی پذیرایی و ارائه خدمات بسیار فعال هستند ولی در خود مسیر بسیار کم دیده می‌شوند. اگر چه هر قدر که از جنوب عراق به نجف و کربلا نزدیک می‌شویم تعداد زنان در مسیر به نسبت بیشتر می‌گردد.

تفاوت نسل جوان عراقی در قیاس با نسل‌های قبلی چه در زمینه ظاهر و آرایش جوانان و چه در زمینه اقداماتی چون استفاده جوانان از قلیان در موکب‌ها و مسیر و تمایل آنان به استفاده از مداحی‌های با سبک شور تحت تأثیر محمود کریمی -مداح ایرانی- در مسیر راه‌پیمایی از دیگر محورهای سخنرانی بود.

اما درباره دو روایت عراقی و ایرانی اربعین؛ معمولاً در ایران، روایت رسمی سیاسی- نظامی از مراسم اربعین انجام می‌شود که شامل از نجف تا کربلاست و بیشتر به شرح پذیرایی سفر و تجربه‌های دینی زائران پرداخته می‌شود و پیاده‌روی تمرینی برای ظهور در نظر گرفته می‌شود، اما مسیر عراقی‌ها واقع‌گرایانه و برگرفته از زندگی روزمره مردم و ساختار اقتصادی مردم عراق است. هر چند محققان معمولاً این دو روایت را در تقابل هم قرار می‌دهند، اما به نظر می‌رسد مسیر مورد مطالعه را می‌توان مسیر گفت‌و‌گوی روایت‌های رقیب و ترکیب تشیع عراقی با تشیع ایرانی دانست.

در بخشی از مسیر که عمدتاً در استان‌های جنوبی هم مرز با ایران قرار دارد، روایت جنگ هشت‌ساله نیز حاضر است و مردم و زائران با آثار به جای مانده از جنگ هم‌زیستی و هم‌سخنی دارند. در نتیجه می‌توان پیاده‌روی اربعین را محل گفت وگوی همزمان سه روایت رقیب دانست: روایت عزاداری پیر و جوان، روایت تشیع ایران و عراق و روایت جنگ و همزیستی.

انتهای پیام