گزارش دو روز اقامت در یک جزیره زیبا!
گروه جامعه ـــ دومین همایش هنر و معماری اعتاب مقدسه می‌تواند آغازی برای ایجاد همگرایی بین نهادهای سیاست‌گذار و شبکه‌سازی برای تثبیت مقوله هنر و معماری اسلامی باشد، اما به نظر می‌رسد در صورتی که چنین رویدادی «جزیره‌ای» برگزار شود، در انبوه ده‌ها همایش پرخرج و کم‌فایده گم می‌شود و فایده‌ای نمی‌رساند.
دومین همایش هنر و معماری اعتاب مقدسه، اواخر هفته گذشته در مشهد مقدس برگزار شد. ده‌ها مدرس و متخصص معماری اسلامی که بسیاری از آنان در پروژه‌های بازسازی و توسعه اعتاب مقدسه نیز مشارکت داشته‌اند، طی دو روز گردهم آمدند تا تجربیات خود در مدیریت و پیش‌برد طرح‌های بازسازی و توسعه‌ای در حرم‌های مطهر حضرت عبدالعظیم(ع)، امام رضا(ع)، احمد ابن موسی(ع)، امیرالمؤمنین علی(ع)، امام حسین(ع)، امامین کاظمین(ع) و امامین عسکریین(ع) را به اشتراک بگذارند و بلکه به عبارتی دیگر، به نقد گفتمانی و فنی این طرح‌ها در فضایی تخصصی بنشینند. این رویداد علمی برای خبرنگاری که خود را از پایتخت به مشهدالرضا رسانده بود، حاوی پیام‌ها و نشانه‌هایی بود که می‌توان آن را در سه سطح، صورت‌بندی کرد:
1-معاونت علمی آستان قدس رضوی و بنیاد پژوهش‌های اسلامی این مجموعه همت بزرگی برای حمایت از هنر و معماری ایرانی و اسلامی به خرج داده‌اند. به هر حال پذیرایی دو روزه ا زده‌ها مهمان داخلی و خارجی آن هم در این شرایط سخت اقتصادی کار آسانی نیست و اگر بتواند بار بر زمین‌مانده را به سرمنزل مقصود برساند، کارستان است، اما از دیرباز به نیکی گفته‌اند که یک دست صدا ندارد. بلند کردن بار به خصوص اگر سنگین باشد و ادعا هم برآن زیاد، به کمکی فراگیر نیاز دارد، چه اینکه پیامبر ما، محمد امین(ص) دستار از سر گشود و حجرالاسود را با کمک مردم در جایگاه خود قرار داد. «همایش هنر و معماری اعتاب مقدسه» که این بار دومین گردهمایی خود را تجربه می‌کرد به حضور نمایندگان نهادهای رسمی و مؤثر در امر هنر و معماری اسلامی نیاز داشت تا بلکه این مقوله مهم جای خود را در آموزش عالی و حتی عمومی کشور محکم‌تر کند.
«در طول تاریخ تمدن اسلامی حتی یک جزوه هم برای تبیین تئوری ویژگی‌های هنر و معماری اسلامی وجود ندارد»، این جمله‌ای است که حسن بلخاری، یکی از دبیران علمی همایش بر زبان راند. آیا پرداخت تئوریک هنر و معماری اسلامی که لزوم آن به درستی تشخیص داده شده است، در جایی جز شورای عالی انقلاب فرهنگی و وزارت علوم امکان سیاست‌گذاری و اجرا دارد؟ به نظر می‌رسد جز این نیست، اما نماینده‌ای از آموزش عالی کشور در همایش وجود نداشت.
همچنین چندین و چند مجموعه همچون شهرداری‌ها، سازمان تبلیغات، سازمان اوقاف، مجمع خیرین مسجدساز، مراکز رسیدگی به امور مساجد و ... در ساخت، بازسازی و توسعه مساجد و ابنیه مذهبی کشور نقش اصلی را ایفا می‌کنند، اما نماینده‌ای از آن‌ها نیز در چنین رویدادی حضور نداشت تا در جریان تجربیات قرار بگیرند و شبکه‌ای تعاملی میان آنان و متخصصان مختلف شکل بگیرد.
2- در بخش ارائه تجربیات توسعه و بازسازی اعتاب عراق که شاید فربه‌ترین بخش همایش و به نوعی نقد گفتمانی و فنی طرح‌های توسعه در فضایی تخصصی محسوب می‌شد. سه رویکرد گفتمانی عمده در مورد ساخت‌وسازها در اعتاب مقدسه به چشم می‌آمد: دسته اول کسانی بودند که به علت عدم آشنایی با فضای کار در عتبات عالیات، نظری نداشتند و برحسب آنچه تاکنون از تریبون‌های رسمی شنیده بودند، با هر آنچه تاکنون انجام شده است همدل بودند.
دسته دوم را استادانی همچون اکبر حاج‌ابراهیم زرگر، عضو ارشد تیم طراحی صحن حضرت زهرا(س) تشکیل می‌دادند که اعتقاد داشتند نقص‌های اندکی در کار بازسازی و توسعه وجود داشته است، اما از جایی به بعد باید به فکر سازوکار شهری برای اعتاب باشیم و کلیت شهری همچون نجف را به مثابه حریم حرم و قدسی تلقی کنیم. این رویکرد حاکی از آن بود که از این به بعد باید کلیت شهرهای اعتاب را از دخل و تصرفات غیرهویتی و تجاری‌سازی مصون بداریم.
سرانجام، دسته سوم را نیز کارشناسان و متخصصانی تشکیل می‌دادند که از رویکرد قبلی، صریح و تندتر اظهار نظر می‌کردند، آن‌ها با انتقاد از عمده فعالیت‌هایی که تاکنون انجام شده است، کلیت جامعه شیعی را در یک بزنگاه تاریخی ارزیابی می‌کردند که باید از میراث شیعی و بافت فرهنگی موجود در شهرهای عتبات محافظت کند. از جمله مدیر اسبق پروژه حرمین سامرا که صریحاً از تخریب بخشی از هویت شیعی حرمین در زمان بازسازی آن و تخریب بافت فرهنگی اطراف حرم شاهچراغ در جریان توسعه آن، سخن گفت.
با وجود اهمیت این بحث، نمایندگانی رسمی از ستاد بازسازی عتبات عالیات در همایش حضور نداشتند، جز طراح صحن عقیله بنی‌هاشم(ع) که ایشان نیز به نظر می‌رسید از نظر کسوت تدریس خود در دانشگاه علم و صنعت به همایش دعوت شده است، بقیه مدعوان و سخنرانان اعتاب عراق، مدیران و متخصصانی بودند که در دهه 80 به همکاری در پروژه‌ها پرداخته بودند و عمده ایشان از وضعیت طرح‌ها و ساخت‌سازهای فعلی در عتبات بی‌خبر بودند. باید از سیاست‌گذاران همایش پرسید اگر متولی رسمی توسعه و بازسازی عتبات در این فضا حضور نداشته باشد. پس ارائه تجربیات گذشته، قرار است «چه» درسی را به «کدام» آیندگان بدهد؟!
3- تعدادی از مهمانان دومین همایش هنر و معماری اعتاب مقدسه، همچون همایش اول، معمارانی بودند که شاید بتوان به آن‌ها اصطلاحاً معمار آزاد اطلاق کرد. این مدعوان در هیچ‌کدام از طرح‌های بازسازی و توسعه حضور نداشته‌اند و طبق آنچه خود اعلام کردند حضورشان در هر دو همایش به این امید بوده است که در پروژه‌های اعتاب مقدسه مشارکت داده شوند. حداقل سه نفر از این مدعوان در صحن همایش درباره این انتظار سخن گفتند و از بسته بودن حلقه کاری در اعتاب مقدس، چه در ایران و چه در عراق، انتقاد کردند.
یکی از استادان معماری که به نظر می‌رسید از استان اصفهان به این همایش آمده بود و ابراز می‌کرد که هیچ چشم‌داشت مالی ندارد، در انتقاد از انحراف 23 درجه‌ای صحن حضرت زهرا(س) از قبله اظهار کرد: «در بعضی حرم‌های شریف در کشورمان نیز مشکل اختلاف زاویه‌ای با قبله وجود داشت که آن را با طراحی مطلوب حل کردیم، انتظار این بود که در طراحی صحن حضرت زهرا(س) که در آینده نزدیک، اجتماع مهمی از شیعیان خواهد بود، این مشکل برطرف می‌شد. می‌توانستیم به حل این مشکل کمک کنیم»
یکی دیگر از معماران نیز که از شهر تبریز به این همایش دعوت شده بود به خبرنگار ایکنا گفت: از همایش اول تا الان منتظر بودیم تا از سوی تولیت حرم‌های شریف عراق و ایران به خصوص از آستان قدس رضوی، کاری به ما پیشنهاد شود، اما تاکنون این اتفاق نیفتاده است.
به نظر می‌رسد عدم شکل‌گیری شبکه تعاملی میان مدعوان همایش با یکدیگر و عدم حضور نهادهای فعال در ساخت ابنیه مذهبی و فرهنگی در همایش که بالاتر نیز بدان اشاره شد، امکان استفاده از این ظرفیت‌ها و استعدادهای معماری اسلامی را در کشور ارتقا نداده است.
تنها، دیکته نانوشته، غلط ندارد، پس طبیعی است که رویدادی بزرگ با این تعداد از مهمانان مختلف و ایده‌های بدیع، در ابتدای راه خود با کاستی‌هایی نیز همراه باشد، اما قطعاً موفقیت در ادامه این مسیر منوط به رفع کمبودهاست، کمبودهایی که البته در روز برگزاری همایش بعدی قابل رفع نیستند، بلکه به نظر می‌رسد گفتمان‌سازی و شبکه‌سازی‌های خرد و کلان پیش از همایش‌های آتی هنر و اعتاب می‌تواند خلأهای موجود را پر کند و بر ایده‌ها و توان اجرایی بیفزاید.
دومین همایش هنر و معماری اعتاب مقدسه می‌تواند آغازی برای ایجاد همگرایی بین نهادهای سیاست‌گذار و شبکه‌سازی برای تثبیت مقوله هنر و معماری اسلامی باشد، اما به نظر می‌رسد در صورتی که چنین رویدادی جزیره‌ای برگزار شود، در سطح ده‌ها همایش پرخرج و کم‌فایده دیگر در کشور باقی می‌ماند و فایده‌ای نمی‌رساند.
به قلم مجتبی اصغری
انتهای پیام
