مقام معلم از منظر قرآن و حدیث

سالروز شهادت مظلومانه متفکر شهید علامه مرتضی مطهری به زیبایی به‌عنوان روز معلم ثبت شده است، ضمن فرارسیدن پاسداشت هفته معلم، فضایل و شرایط عزیزترین قشر جامعه از نگاه قرآن و اهل بیت(ع) در متن ذیل از نظر می‌گذرد.
منزلت معلم
حضرت سید‌الشهدا(ع) در یکی از رهنمودهای حیاتب‌خش خویش فرمودند «مَنْ دَعا عَبْدا مِنْ ظَلالَةٍ اِلی مَعْرِفَةِ حَقٍّ فَاَجابَهُ کانَ لَهُ الاْ جْرُ کَعِتْقِ نَسَمَةٍ؛ هر کس انسانی را از گمراهی به‌سوی شناخت حق و حقیقت راهنمایی کند و او نیز پاسخ مثبت دهد، به اندازه آزادی یک بنده پاداش خواهد داشت».
امام حسین(ع) در این زمینه به مردی که در محضرش بود، چنین فرمودند «کدام یک از دو کار را بیشتر دوست داری: مرد ستمگری می‌خواهد فرد ناتوانی را به قتل برساند و تو او را یاری می‌کنی و از دست ظالم نجات می‌دهی و یا اینکه فرد دگراندیشی که اعتقادات فاسد دارد و می‌خواهد یکی از شیعیان ما را که توانایی دفاع فکری و عقیدتی از باورهای خود ندارد، گمراه کند و تو دری از علم و معرفت به روی او می‌گشایی و آن مستضعف فکری را یاری می‌کنی و در مقابل هجوم فرهنگی و عقیدتی تجهیزش می‌نمایی و او با دلایل محکم و منطقی بر دشمن عقیدتی خود پیروز می‌شود؟» آن‌گاه در ادامه فرمود «این ناتوان فکری را یاری کردن افضل است؛ چراکه خداوند متعال فرموده «وَمَنْ أَحْیَاهَا فَکَأَنَّمَآ أَحْیَا النَّاسَ جَمِیعًا؛ هر کس فردی را زنده کند، مثل این است که تمام مردم را زنده کرده است.» یعنی اینکه از کفر به‌سوی ایمان راهنمایی و ارشادش کند».
عزیز همچون پدر 
حضرت امیر مؤمنان علی(ع) احترام معلم را بر هر قشری از جامعه لازم می‌دانست و به مسلمانان سفارش می‌کرد که به پاس خدمات این گروه ارزشمند در هر مقامی که باشند، آنان را همانند پدر خود گرامی بدارند و در این زمینه فرمود «قُمْ عَنْ مَجْلِسِکَ لاِبیکَ وَمُعَلِّمِکَ وَلَوْ کُنْتَ اَمیرا؛ به پاس گرامیداشت پدر و معلم خود به پا خیز! گرچه پادشاه باشی».
حق معلم در رساله الحقوق امام سجاد(ع)
حضرت زین‌العابدین(ع) نیز در ضمن شمارش حقوق اقشار مختلف جامعه، معلمان را از طبقات برتر جامعه قلمداد کرده، به دوستان و شیفتگانش سفارش می‌کرد که حقوق معلمان و اساتید خود را به نحو شایسته‌ای مراعات کنند و در رساله حقوق خود فرمود «حَقُّ سائِسِکَ بِالْعِلْمِ فَالتَعْظیمُ لَهُ وَالتَّوْقیرُ لِمَجْلِسِهِ وَحُسْنُ الاِْسْتِماعِ اِلَیْهِ؛ حق آموزگار تو این است که او را تعظیم کنی و در مجلس محترم بداری و به نیکویی سخنانش را گوش کنی».
در تفسیر امام عسکری(ع) آمده است: «هنگامی که به حضرت هادی(ع) خبر رسید یکی از فقهای شیعه ـ که در مقام استادی بود ـ با برخی از ناصبیان مناظره کرده و با برهان محکم و متقن، باطل بودن ناصبی را اثبات کرده و او را رسوا کرده است، خیلی خوشحال شد و هنگامی که آن استاد فرزانه به حضور امام هادی(ع) رسید، امام او را در صدر مجلس به تخت بزرگی که در آنجا قبلاً نهاده بودند، راهنمایی کرد. این درحالی بود که گروهی از علویان و بنی‌هاشم حضور داشتند و خود امام بر آن تخت ننشست. حضرت آن استاد فقیه را بالا برد و تعظیم کرد تا اینکه بر روی آن تخت نشانید».
سه گروه مورد تکریم جامعه
یکی از بهترین و مؤثرترین اقشار اجتماعی، معلمان و اساتید و مربیان هستند. همان‌طور که شمع خود می‌سوزد و اطرافش را روشن می‌کند، معلمان دلسوز و وظیفه‌شناس که دانش‌آموزان و دانشجویان خود را با زحمات شبانه‌روزی به سوی روشنایی و هدایت می‌برند نیز جامعه را به نور علم و معرفت خویش روشن می‌کنند. برای همین، شایسته است که مقام معلمان و مدرسان را همه طبقات، محترم بشمارند.
از منظر رسول اکرم(ص) مقام سه گروه برجسته در جامعه را به غیر از افراد گمراه و منافق کسی دیگر سبک نمی‌شمارد. آن حضرت چنین فرمود «ثَلاثَةٌ لا یُسْتَخَفُّ بِهِمْ اِلاّ مُنافِقٌ بَیِّنٌ نِفاقُهُ ذُو شَیْبَةٍ فیِ الاْسْلامِ وَمُعَلِّمُ الْخَیْرِ وَاِمامٌ عادِلٌ؛ از تعظیم و تکریم سه گروه به غیر از افراد منافق که دو‌رویی آنان بر همگان آشکار است، کسی دیگر سر باز نمی‌زند. این سه گروه عبارت اند از: سالمندی که مویش را در راه اسلام سفید کرده، معلم نیکی و پیشوای عادل».
یکی از مهم‌ترین مصادیق تعظیم معلمان و اساتید، حضور در کلاس درس آنان است که انسان علاوه بر اینکه مطالب بسیاری از آنان می‌آموزد، از آداب و رسوم و اطلاعات غیر درسی نیز بهره‌مند می‌شود؛ افزون بر آن، به مقام دوستان خداوند و ثواب آنچه نزد خداست نیز دست می‌یابد. در حقیقت آموزه‌های معلم، همانند قطرات باران دل‌های تشنه را سیراب و استعدادها را شکوفا می‌کند. به این جهت، حضرت عیسی(ع) به پیروان خود سفارش کرد که: «یا بَنی اِسْرائیلَ زاحِمُوا الْعُلَماءَ فی مَجالِسِهِمْ وَلَوْ جُثُوّا عَلَی الرُّکَبِ فَاِنَّ اللّهَ یُحْیِیِ الْقُلُوبَ الْمَیْتَةَ بِنُورِ الْحِکْمَةِ کَما یُحْییِ الاَْرْضَ الْمَیْتَةَ بِوابِلِ الْمَطَرِ؛ ای بنی‌اسرائیل، در کلاس‌های درس دانشمندان ازدحام کنید، حتی اگر از تنگی مکان درس ناچار باشید که بر روی زانوان بنشینید؛ چراکه خداوند متعال با نور دانش و حکمت، دل‌های مرده را زنده می‌کند؛ همان‌طوری که زمین مرده و خشک را با قطرات باران احیا می‌کند».
حضور در جلسات دانشمندان و معلمان حکمت چنان در زندگی انسان اثر دارد که ممکن است در اثر بی‌اعتنایی به آن جلسات، انسان دچار خواری شود و مورد خشم خداوند قرار گیرد. امام سجاد(ع) در دعای سحر به این نکته ظریف اشاره می‌کند و در راز و نیاز با خداوند این‌گونه نجوا می‌کند: «سَیِّدی... لَعَلَّکَ فَقَدْتَنی مِنْ مَجالِسِ الْعُلَماءِ فَخَذَلْتَنی؛ آقای من... شاید مرا در مجالس دانشمندان ندیدی و به این خاطر دچار خذلان و خواری کرده‌ای».
ویژگی‌های معلمان شایسته
امام صادق(ع) فرمود: «الْمُعَلِّمُ لا یُعَلِّمُ بِالاَْجْرِ وَیَقْبَلُ الْهَدِیَّةَ اِذا اُهْدِیَ اِلَیْهِ؛ معلم به خاطر مزد درس نمی‌دهد، بلکه برای خدا و با خلوص نیت آموزش می دهد و هرگاه هدیه‌ای به او دادند، آن را می‌پذیرد».
پیامبر اکرم(ص) دورترین مردم از خداوند را دو گروه معرفی کرد و در توضیح گروه دوم فرمود: «وَمُعَلِّمُ الصِّبْیانِ لا یُواسی بَیْنَهُمْ وَلا یُراقِبُ اللّهَ فِی الْیَتیمِ؛ و معلم کودکان که در میان آنان به عدالت رفتار نمی‌کند و در مورد یتیم، خدا را در نظر نمی‌گیرد».
حضرت علی(ع) فرمود: «مَنْ تَواضَعَ لِلْمُتَعَلِّمینَ وَذَلَّ لِلْعُلَماءِ سادَ بِعِلْمِهِ؛ هر معلمی که بر شاگردانش تواضع و فروتنی کند و در برابر دانشمندان خود را کوچک و پایین دست به حساب آورد، با دانش خود به آقایی می‌رسد».
رسول خدا(ص) فرمود: «در روز قیامت دانشمندان و معلمان بد را می‌آورند و به آتش جهنم می‌اندازند. یکی از آنان از شدت عذاب در داخل آتش به دور خود می‌چرخد... کسانی که از او علم آموخته و نجات یافته‌اند، به او می‌گویند: وای بر تو! ما راه راست را از تو آموختیم و هدایت شدیم. چرا تو این‌گونه‌ای؟ او پاسخ می‌دهد: من نسبت به آنچه به شما می‌آموختم و شما را از آن نهی می‌کردم، مخالفت کردم».