ماجرای اولین لوله‌کشی آب شهری در ایران چه بود؟/ حکایت یک وقف اجتماعی
گروه اجتماعی ـ یکی از نکات قابل تأمل در تاریخ این دیار این است که اولین شهر دارای شبکه آبرسانی از طریق لوله بیرجند بوده و ۹۶ سال پیش یک پروژه عظیم آبی در دل کویر خشکیده ایران شکل گرفته است.
به گزارش ایکنا از خراسان‌جنوبی، به نقل از روابط عمومی اداره کل اوقاف و امورخیریه خراسان‌جنوبی، مسئله بودن یا نبودن آب همواره در طول تاریخ از مبناهای اساسی تشکیل حکومت‌ها بوده به‌گونه‌ای که برپا شدن اجتماعات و ساخته شدن روستاها و شهرها در کنار نهرهای آب صورت گرفته است و وجود این عنصر حیاتی تکیه‌گاه حکومت‌ها برای ادامه حیات بوده است.
در خراسان‌جنوبی نیز وجود آب‌انبارها، قنات‌ها و بندهای قدیمی نشان از تاریخ کهنی دارد که مردم در آن روزگار و به‌واسطه آن زندگی خود را در این خطه آغاز کرده‌اند.
بیرجند نخستین شهر دارای شبکه آبرسانی ایران
یکی از نکات قابل تأمل در تاریخ این دیار این است که اولین شهر دارای شبکه آبرسانی از طریق لوله بیرجند بوده و ۹۶ سال پیش یک پروژه عظیم آبی در دل کویر خشکیده ایران شکل گرفته است.
این شهر کویری همواره از ابرهای باران‌زا محروم و کمبود ریزش‌های جوی دغدغه مردمانش بوده است.
قنات‌ها همچون قنات عباس‌آباد، کلاته خان و قصبه، بندهایی همچون بندهای باغران، دره، چهارده و عمر شاه، آب‌انبارها از جمله آب‌انبار ملک، عمه، گلشنی و سالار، یخدان‌هایی همچون بهلگرد، شوکت‌آباد، رحیم‌آباد راه‌های تأمین آب در گذشته در جنوب خراسان بوده است.
ماجرا چه بود؟
در اسناد تاریخی و خاطرات موجود که از نویسندگان، نظامی‌ها و بزرگان شهر باقی مانده است مواردی همچون آلوده بودن دائمی آب جوی‌های اصلی به صابون رخت‌شویی، بیماری‌ها و شور بودن به چشم می‌خورد که نمایانگر معضلات قنات و مشکلات مربوط به آب در جامعه شهری بیرجند در گذشته بوده است.
از طرفی آب موردنیاز مصرف‌کنندگان و برخی اصناف توسط صنف سقا یا آبکش تأمین می‌شده که دشواری و محدودیت‌های خاص خود از جمله کمبود آب، عدم دسترسی سریع به آب و هزینه بالا را داشته است.
از این نکته نیز نمی‌توان غافل شد که همان دسترسی‌های اندک به آب نیز عاری از آلودگی‌های بهداشتی نبوده است و وجود فراگیر بیماری‌های پوستی، حصبه، اسهال خونی و کچلی در آن زمان‌بر این موضوع صحه می‌گذارند و این وضعیت تا سال ۱۳۰۲ هجری شمسی ادامه داشت.
آغاز لوله‌کشی آب بیرجند از قنات علی‌آباد
تأمین آب شهر از روشی مطمئن و سالم‌تر دغدغه بسیاری از مردم شهر بود تا اینکه به ابتکار شوکت‌الملک و میرزا محمدولی خان اسدی و سایر بزرگان در پاییز ۱۳۰۲ شمسی در حسینیه قلعه مراسم لوله‌کشی بیرجند از قنات علی‌آباد برگزار شد.
اولین بار در گفتگوی محمدولی اسدی (مصباح السلطنه) مأمور دولت در خطه قهستان با شاهزاده معتضدی بود که ایده استقرار شبکه آبرسانی مطرح شد. مردم هزینه پروژه را پرداخت کردند.
معتضدی ایده را پذیرفت و پیشنهاد کرد طرح را به اطلاع شوکت‌الملک برسانند، شوکت‌الملک نیز جلسه‌ای را با حضور علما، تجار و معتمدان شهر برگزار کرد و خود او مبلغ ۵۰ هزار ریال و حاضرین نیز در حد توان مبالغی را تعهد کردند.
پس از برپایی هسته اولیه آبلوله بیرجند کمیسیون «میاه» به ریاست شوکت‌الملک و عضویت چند نفر از اعانه‌دهندگان تشکیل شد که پس از بررسی تصمیم بر آن شد که قنات علی‌آباد در بیرجند خریداری و آب لوله‌کشی از آنجا تأمین شود. علت این انتخاب ارتفاع بالای قریه علی‌آباد نسبت به شهر و آب بسیار شیرین آن بود.
پای یک سنت دیرینه به میان آمد
اعضای کمیسیون که از مالکین علی‌آباد بودند هر یک سهم ملک خود را به صورت وقف در اختیار کمیسیون قرار دادند بنابراین حدود نیمی از سهم آب علی‌آباد توسط اعضا تأمین شد و نیم دیگر به تدریج به وسیله خیرین دیگر خریداری و وقف شد.
در جریان وقف سهام علی‌آباد گروهی از واجدین شرایط برای آموزش نحوه لوله‌کشی، اتصالات و شیر برداشت با هزینه کمیسیون که از عواید موقوفات تأمین شده بود به هندوستان اعزام شدند که نسبت به تهیه، خرید و ارسال ملزومات نیز اقدام کردند، همچنین مقداری نیز از لوله‌های به‌جامانده از کمپ نظامی بریتانیا در سفیدابه که پس از جنگ جهانی اول بلااستفاده مانده بود تأمین شد.
بنابر قضا یک روس مهاجر و لوله‌کش به نام «سویستانف» در بیرجند سکونت داشت که برای پروژه لوله‌کشی استخدام شد.
نتیجه این اقدامات این شد که بیرجند شهری باشد که ۳۲ سال زودتر از پایتخت کشور آبرسانی از طریق لوله در آن انجام شد و بنگاه خیریه آبلوله در سال ۱۳۰۲ هجری شمسی با همت اهالی بیرجند و واقفان خیراندیش بنیان نهاده شود تا مردم محروم بیرجند از گزند کم‌آبی و آب‌های شور و آلوده رهایی یابند و بیرجند شهری نامیده شود.
مسئولیت آبرسانی و تأمین آب شرب بیرجند تا سال ۷۲ و پیش از تأسیس شرکت‌های آب و فاضلاب بر عهده بنگاه خیریه آبلوله بیرجند بود که در این سال بدون توجه به تبصره ۴ ماده ۴ قانون توزیع عادلانه آب که به‌صراحت عنوان شده آب شرب شهری اگر وقف باشد باید طبق مقررات وقف عمل گردد، کلیه املاک بنگاه تصرف شد.
برای برگشت مایملک بنگاه به وقف اقداماتی صورت پذیرفت اما با توجه به اینکه مسئله تأمین آب شرب در تمام کشور بایستی زیر نظر یک سازمان باشد توافق شد در بیرجند شرکت آب و فاضلاب مستقلی با سرمایه‌گذاری بنگاه آبلوله، شرکت فاضلاب و سازمان آب منطقه‌ای خراسان تشکیل شود بنابراین از سال ۷۶ تاکنون هیأت مدیره بنگاه با تجدید سازماندهی رخ داده و به منظور احیای حقوق موقوفه اقداماتی داشته و به نتایج قابل توجهی رسیده‌اند.
وقف ماندگار
بی‌شک تأمین منابع مالی این چنین خدمت بزرگی جز از طریق کمک‌های خیریه در منطقه محرومی مانند بیرجند امکان‌پذیر نبود اما باید پذیرفت اگر این کمک‌ها در قالب سنت ماندگاری به نام وقف نمی‌گنجید شاید سال ۱۳۷۲ پایانی تلخ بر بنگاه خیریه آبلوله بیرجند بود و امروزه همچنان شاهد خدمت‌رسانی این بنگاه به مردم بیرجند نبودیم.
و امروز سقاخانه‌های این موقوفه به همت اوقاف و امور خیریه خراسان‌جنوبی در سطح شهر گسترش یافته و مردم این شهرستان ۹۶ سال است که بهره‌مند از یک وقف ماندگار هستند.
انتهای پیام
