هزینه ــ فایده اصرار بر مشارکت حداکثری در مردمسالاری دینی/ کاهش حضور لزوماً به معنای زاویه با نظام نیست
گروه سیاسی ــ عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، تأکید و اصرار نظام بر حضور حداکثری را برگرفته از حق و تکلیف دانستن امر مشارکت سیاسی در نگاه دینی خواند و گفت: این اصرار می‌تواند هزینه و فایده‌های خاص خود را داشتد باشد؛ به لحاظ هزینه می‌تواند به سیاست‌زدگی احتمالی مردم منجر شود و به لحاظ فایده پیوند وثیق و مستحکم میان مردم و نظام ایجاد کرده و در روندی تدریجی رشد و بلوغ سیاسی در مردم حاصل می‌شود.
عباسعلی رهبر، عضو هیئت علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی، در گفت‌وگو با خبرنگار ایکنا درباره اهمیت مردم و مشارکت سیاسی آنها در نظام مردمسالاری دینی گفت: مهم‌ترین موضوع در مسئله مردمسالاری دینی مفهوم آن است؛ به عبارتی باید فاصله مفهومی که از منطق درونی مردمسالاری دینی دریافت می‌شود با منطق بیرونی که از نظام‌های دموکراسی عرفی و غربی فهم می‌شود، لحاظ شود.
دو نکته مهم در منطق درونی مردمسالاری دینی
وی افزود: در منطق درونی مردمسالاری دینی نکته بسیار مهم این است که در یک سپهری از ارزش‌ها و احکام دینی، اخلاقیات و فلسفه الهیاتی قرار است زندگی مردم رو به بهبود باشد و حرکت آنها به سمت هدایت اصیل محقق شود. این اتفاق نمی‌افتد مگر اینکه بحث‌های ما زمینی‌تر و عینی‌تر باشد. به عبارتی باید بین احکام آسمانی و نگاه قدسی و نگاه زمینی یک تعامل ایجاد شود، بدین معنا که در مردمسالاری دینی باید نگرش قدسی با عملکرد زمینی همراه باشد به گونه‌ای که این عملکرد زمینی با نگرش قدسی در تعارض نباشد. یکی از مسائل بسیار مهم درباره به سرانجام نرسیدن حکومت‌های ارزش‌مدار و دینی پیشین در همین نکته نفهته است که بین تئوری‌ها و ارزش‌های آنها و عملکرد و فراگرد زمینی آنها تفاوت و تعارض وجود داشته است.
بیشتر بخوانید
حضور میلیونی در مراسم تشییع سپهبد سلیمانی؛ ظرفیتی برای تحقق مشارکت حداکثری
مردم در مردمسالاری دینی سازنده قدرت هستند
رهبر اظهار کرد: نکته دوم، فهم نوع نگاه به مردم در منطق مردمسالاری دینی است. در دموکراسی‌های غربی بر نقش فعال و اثرگذار مردم تأکید می‌شود، اما چندان بر میزان حضور و مشارکت آنها تکیه نمی‌شود و بیشتر در حوزه رضایت عامه مردم فضاسازی می‌شود و این رضایت عامه نیز از طریق احزاب و نمایندگان خاص احزاب است و لذا خود مردم دغدغه چندانی برای حضور و مشارکت در فعالیت‌های سیاسی ندارند و دولت‌ها هم تمایلی نسبت به این امر ندارند و سیاست و فعالیت سیاسی بیشتر در قالب احزاب، تشکل‌ها و اتحادیه‌هاست. در واقع یک راهبرد از پایین به بالا با تأکید بر محوریت احزاب و گروه‌های سیاسی است.
استاد علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی بیان کرد: در مردمسالاری دینی و برگرفته از تجربه انقلاب اسلامی، قرار است مردم در صحنه سیاسی حضور فراگیر داشته باشند. اهمیت حضور فراگیر مردم در جمهوری اسلامی از آنجا نشئت گرفت که مشارکت سیاسی هم حق و هم تکلیف دانسته شده است؛ حق از این جهت که قابل دست یافتن است و تکلیف نیز از جهت مسئول دانستن انسان در نگاه دینی است.
نسبت حضور مردم با مشروعیت
وی ادامه داد: با چنین نگاهی رابطه و تعاملی میان مشروعیت و مقبولیت (حضور مردم) شکل گرفت. حال سؤال این است که در ادبیات سیاسی اساساً بین مشروعیت و مقبولیت ارتباطی وجود دارد؟ جمهوری اسلامی و امام(ره) نگاه جدیدی را برخاسته از دین، وارد ادبیات سیاسی کرد و در عین حال که مشروعیت و مقبولیت را در یک طول نگاه کرد اما آنها را از هم جدا کرد، اما با این وجود حضور مردم را نزدیک به مشروعیت تلقی کرد و آن را یکی از علل ده‌گانه اصیل مشروعیت و مقبولیت تلقی کرد و این برخلاف دیدگاهی است که اعتقاد دارد مردم در مشروعیت جایگاهی ندارند.
رهبر تأکید کرد: واقعیت این است در دوره و فضایی که معصوم حضور ندارد، مردم مصداقی از تعین به مشروعیت هستند، اما مردم چه مشروعیت ببخشند چه مقبولیت، نظام سیاسی جمهوری اسلامی براساس منطق درونی مردمسالاری دینی، به مشارکت حداکثری مردم اصرار دارد و به گونه‌ای آن را به مشروعیت نظام سیاسی و حمایت از آن پیوند زده است. این اصرار به مشارکت حداکثری مردم هم آسیب‌‌پذیری‌ها و قوت‌های خاص خود را داراست.
هزینه و فایده تأکید بر مشارکت حداکثری
وی در تشریح نقاط آسیب‌پذیر اصرار بر مشارکت حداکثری گفت: احتمال دارد این امر به سیاست‌زدگی مردم منجر شود و سیاست از صحنه‌های تخصصی و تصمیمات خاص که باید در سطح کارگزاران اتخاذ شود به سطح مردم منتقل می‌شود و این سیاست‌زدگی احتمالی می‌تواند به پاشنه آشیلی برای تصمیمات و موضوعات بعدی مبدل شود.
رهبر در ادامه بیان کرد: اما فایده‌ای که اصرار بر مشارکت حداکثری دارد ارزش بیشتری از هزینه و ضرر آن دار و آن این است که در راستای تثبیت نظام مردمسالاری دینی چه گروه‌ها و ارکانی می‌توانند به حمایت و حفظ نظام سیاسی کمک کنند؟ منطق مردمسالاری دینی سه علت را در این باره مؤثر می‌داند؛ اولین عامل هویت ملی برگرفته از فراگرد اسلامی ـ ایرانی است. عامل دوم مسئله رهبری و راهبری جامعه است و سومین عامل حضور مردم به منزله علت محدثه است.
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی ابراز کرد: جمهوری اسلامی حضور مردم را فقط برای شروع حرکت خود نخواسته است. این اعتقاد در نظام سیاسی وجود دارد که بقای نظام وابسته به حضور حداکثری مردم است و این فارغ و فراتر از بحث مشروعیت و مقبولیت نظام است و بقای نظام به حرکت جمعی مردم متصل شده است. امام(ره) و رهبر معظم انقلاب نیز بارها بر این حضور جمعی مردم و شرکت آنها در عرصه‌های مختلف تأکید داشته‌‌اند. به عبارتی تأکید بر حضور حداکثری مردم نه فقط به خاطر این است که انتخابات پرشور برگزارشود بلکه به این دلیل است که اصل نظام و بقای آن وابسته به این حضور حداکثری است.
وی یادآور شد: به عبارتی حضور مردم یک امر تشریفاتی و به مانند سالاد سر سفره نیست بلکه چون این حضور حداکثری مایه تثبیت نظام و استحکام در اصول نظام است لذا برای نظام مهم است که این اتفاق بیفتد و به عبارتی نظام سیاسی نمی‌خواهد از مردم جدا بماند. براین مبناست که می‌گویم حرکت جمعی مردمی از مفاهیم جدیدی است که در منطق مردمسالاری دینی تولید شده است.
تبیین مفهوم حرکت جمعی مردمی
رهبر با بیان اینکه حرکت جمعی مردمی به معنای تعلق اصل نظام و سیاست برای مردم است، گفت: مردم از فراگرد یک مدنیت؛ نگاه مدنی، حرکت حمایتی مدنی و حرکت اعتراضی مدنی، می‌توانند انتخاب‌های خود را در سطوح مختلف انجام دهند و این انتخاب کاملاً در اختیار مردم است.
رهبر تأکید کرد: براین اساس هزینه‌های تأکید و اصرار نظام سیاسی بر مشارکت حداکثری به مراتب کمتر از فایده‌های آن از جمله تثبیت و حفظ نظام سیاسی است، اما در عین حال باید به سمت تشکیل احزاب واقعی قانونمند و آزاد حرکت کرد و می‌توان از طریق احزاب، جامعه مدنی و سازمان‌های مردم‌نهاد رابطه مردم و حکومت را بهتر مدیریت کرد و آگاهی‌بخشی انجام داد و به حضور مردم کیفیت دهند و مطالبات اصلی را در مقابل مطالبات فرعی، زنده و در اولویت نگه دارند تا ذهن مردم خیلی با تنش‌های سیاسی روزمره و جزئی درگیر نشود. هرچند تا زمانی که این اتفاق محقق شود به نظر می‌رسد حضور حداکثری مردم در تثبیت نظام بسیار مؤثر خواهد بود.
استاد علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی یادآور شد: البته یک نکته آن است که کاهش حضور مردم در یک انتخابات را نباید لزوماً به زاویه داشتن و مخالفت مردم با نظام تعبیر و تفسیر کرد، اما حضور حداکثری قطعاً به معنای این است که مردم همچنان این ساختار و نظام را در سطح نگاه و آرمان‌های اولیه انقلاب می‌دانند. مصداق بارز آن نیز حضور میلیونی و حداکثری مردم در تشییع پیکر شهید سپهبد سلیمانی بود که تجلی قدرت نرم و سرمایه اجتماعی جدید بود و مردم همه‌کاره این مراسم بودند و این حضور بی‌سابقه حتی مسئولان اجرایی را به تعجب واداشت.
وی بیان کرد: البته حضور حداکثری مردم در عرصه سیاسی اگر با بصیرت مردم و کارگزاران و کارآمدی نظام همراه نشود، تأثیر آن را کمرنگ می‌کند. در واقع این حضور حداکثری یک سقف نهایی و میانی دارد که آن هم به ترتیب بازگشت به آرمان‌های انقلاب و کارآمدی نظام است. نمی‌توان از اصول و آرمان‌ها و کارآمدی غافل شد و رهبر معظم انقلاب نیز در بیانیه گام دوم انقلاب فرمودند در جاهایی که مردم دلخوری و گله‌ای دارند به خاطر این است که اصول انقلاب نادیده گرفته شده است.
حضور مردم با هدف رشد و بلوغ اجتماعی
رهبر درباره نسبت بین تأکید بر حضور مردم در عرصه‌های مختلف از جمله عرصه سیاسی با اهمیت مقوله رشد و بلوغ جامعه در نگاه دینی گفت: هر مشارکت و انتخابی که از سوی مردم انجام می‌شود به تناسب آن می‌توان از مردم مسئولیت خواست. در نگاه دینی بزرگ‌ترین مسئولیت مردم در حوزه فردی بندگی خدا و در حوزه اجتماعی تحقق جامعه عادلانه و عاقلانه است. به عبارت دیگر در حوزه فردی هدف هدایت قرآن و اهل بیت(ع) متناسب با عنصر انتخاب و مسئولیت بر این است که بندگان عادل و عاقلی به جامعه تحویل داده شوند. در حوزه اجتماعی هم رویکرد دینی مبتنی بر قرآن و عترت این است که جامعه‌ای عادلانه و عاقلانه در مسیر رشد قرار گیرد. این جامعه عادلانه و عاقلانه هم ممکن است خطا و اشتباه کند و این «ممکن الخطا» بودن جامعه جزئی از فراگرد رشد و بلوغ اجتماعی و سیاسی است و بدون این خطاها رشد، بلوغ و تکامل اجتماعی ممکن نیست.
وی افزود: با هر انتخابی که انجام می‌شود امکانات مختلفی پیش روی مردم قرار می‌گیرد و مردم از یک جا محروم و از جای دیگر مرحوم می‌شوند. این محرومیت و مرحومیت ناشی از انتخاب است. پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) نیز زمینه را برای حضور هدایت‌بخش مردم با توجه به درنظر گرفتن آزادی‌های فردی و عقلانیت در جامعه ایجاد می‌کنند. این مردم هستند که با توجه به این زمینه‌سازی‌ها راه خود را از بین مصادیق مختلف انتخاب می‌کنند. یک انتخاب می‌تواند جامعه‌ای را به سعادت برساند و رشد دهد و یک انتخاب هم می‌تواند جامعه‌ای را به عقب بیندازد و مردم هم باید نتیجه انتخاب خود را ببینند. اما مهم این است که مردم اولاً نسبت به انتخاب حس تعلق داشته باشند و ثانیاً روشن شوند نه اینکه قیم برای آنها ایجاد شود. به عبارتی مردم باید دلالت بر انتخاب مصادیق بهتر شوند نه اینکه در انتخاب آنها دخالت شود.
رهبر یادآور شد: از این منظر بررسی صلاحیت مصادیق که براساس قانون برعهده شورای نگهبان است یک حق‌الناس است که بر عهده این نهاد است. البته شورای نگهبان شرایط حداقلی را بررسی می‌کند و مردم هستند که با بررسی بیشتر انتخاب می‌کنند. سعه صدر سیاسی جمهوری اسلامی نیز در طول 41 سال گذشته با مصادیق و انتخاب‌های گوناگون مردم هر دوره افزایش پیدا کرده است. هرچند بعضی از این انتخاب‌ها نیز خالی از اشکال نبوده اما تشخیص مردم قابل احترام است و باید هم به رأی اکثریت و هم رأی اقلیت احترام گذاشت و با در نظر گرفتن حق اکثریت باید به دنبال این بود که حق اقلیت پایمال نشود. اگر اکثریت راهی را انتخاب کنند که پس از 4 یا 8 سال بیان کنند که نباید این انتخاب را انجام می‌دادیم حتی این نقطه شروع آنها باز هم قابل احترام است و می‌تواند به رشد، تعالی و پیشرفت کشور برای یک دوره بسیار طولانی کمک کند.
این عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی اظهار کرد: این آزاد برگزار کردن انتخابات در چارچوب قانون است که به مردم بلوغ و رشدی می‌دهد که خود را در بدرقه میلیونی شهید سلیمانی نشان می‌دهد و مردم با انتخاب خود در این مراسم حضور پیدا می‌کنند و این ثمره بلوغ چهل ساله است که با وجود بیشترین تحریم‌ها و فشارها از سوی آمریکا و برخی نارضایتی‌ها از عملکرد مسئولان چنین انتخاب آگاهانه‌ای انجام می‌دهند.
وی ابراز کرد: شاید از معدود افرادی که در مردم‌شناسی سیاسی جامعه ایرانی از مردم به نیکی و احترام و بدون تملق یاد می‌کند رهبر معظم انقلاب است. در حالی که غالب روشنفکران عافیت‌طلب به واسطه برخی نقایص جزئی در جامعه بر سر مردم می‌زنند و آنها را تحقیر می‌کنند و مردم را متهم به استبدادپروری و فرهنگ سیاسی تحقیرپذیر می‌کنند. در حالی که مقام معظم رهبری با عنایت به یک نگاه کلان مردم را به خاطر همین رشد و بلوغ فکری تکریم و تمجید می‌کند.
رهبر در پایان اظهار کرد: البته این بلوغ و رشد فکری به معنای عدم اشتباه و خطای مردم نیست. اما اگر مسئولان برای مردم قیمومیت ایجاد نکنند و آنها را با دوقطبی‌سازی‌های کاذب و مغالطات سیاسی دچار تنش ذهنی نکنند، مردم به خوبی می‌توانند راه خود را تشخیص کنند و با رعایت حق‌الناس و تکلیفی که برعهده دارند در انتخابات مشارکت حداکثری داشته باشند. مطالعات و تحقیقات علمی هم ثابت کرده کسری اعتماد مردم در سطح کارگزاران وجود دارد اما اعتماد نسبت به نظام و ساختار سیاسی همچنان در سطح مناسبی است و مردم راضی به تغییر در سطح ساختار و آرمان‌ها و ارزش‌های انقلاب اسلامی نیستند، اما در عین حال خواستار تغییر و اصلاح نهادی و کارگزاری هستند تا بتوانند پیشرفت و رفاه نسبی را مشاهده کنند و به نوعی مدیریت مدبرانه‌ای را خواهان هستند که هر روز مجبور به عذرخواهی نشود.
گفت‌وگو از مهدی مخبری
انتهای پیام
