نگاهی به «عذاب» و «بلا» در قرآن با درسی از داستان طوفان نوح

به گزارش ایکنا، مهدی زارع، عضو وابسته فرهنگستان علوم، در سلسله یادداشت‌ها و مقالاتی، به مناسبت نوروز و بهار طبیعت به بررسی جایگاه طبیعت در قرآن کریم پرداخته و این مقالات را به صورت اختصاصی در اختیار ایکنا قرار داده است.

زارع در پژوهش نخست به بررسی جایگاه تنوع زیستی در کتاب‌های آسمانی پرداخت همچنین در پژوهش دوم نیز نگاه قرآن به زمین را مورد مداقه قرار داد است. در این نوشتار نیز مبحث بلا و عذاب را با نگاهی به داستان طوفان نوح (ع) می‌پردازد.

عبرت از سوانح و مصیبت‌ها و نگاه به مثابه امتحان به موضوع‌های مرتبط با بلا محور نگاه قرآنی است. این نگاه خواه در «قصص قرآنی» و خواه در سوره‌های دیگر بسیار پر رنگ است. در قرآن ۳۲۲ بار «عذاب»، ۶ بار «بلا»، ۲ بار «الزلزال» و ۱ بار «زلزله» و ۲ بار «واقعه» آمده است.

جالب آن است که بر خلاف دریافت عمومی از کلمه «بلا» که از آن بار منفی استنباط می‌شود، در قرآن کریم در سوره انفال از بلای نیکو و آزمونی نیک برای مومنان سخن رفته است، وقتی که پس از جنگ بدر اشاره شده است:

پس شما آنان را نکشته‌اید بلکه خداوند کشته است، و، چون تیر انداختی، به حقیقت تو نبودی که تیر می‌انداختی بلکه خداوند بود که می‌انداخت، تا مؤمنان را بدین وسیله به آزمونی نیک بیازماید، که خداوند شنوای داناست.

سوره یونس

وَلَوْ یُعَجِّلُ اللّهُ لِلنَّاسِ الشَّرَّ اسْتِعْجَالَهُم بِالْخَیْرِ لَقُضِیَ إِلَیْهِمْ أَجَلُهُمْ فَنَذَرُ الَّذِینَ لاَ یَرْجُونَ لِقَاءنَا فِی طُغْیَانِهِمْ یَعْمَهُونَ ﴿۱۱﴾
اگر همانگونه که مردم در بدست آوردن خوبی‌ها عجله دارند، خداوند مجازاتشان کند عمرشان به پایان می‌‏رسد (و همگی نابود خواهند شد) ولی آن‌ها که امید لقای ما را ندارند به‌حال خودشان رها می‏‌کنیم تا در طغیانشان سرگردان شوند.

سوره حج
وَمِنَ النَّاسِ مَن یَعْبُدُ اللَّهَ عَلَى حَرْفٍ فَإِنْ أَصَابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَإِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَةٌ انقَلَبَ عَلَى وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْیَا وَالْآخِرَةَ ذَلِکَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِینُ ﴿۱۱﴾
بعضی از مردم خدا را تنها با زبان می‏‌پرستند (و ایمان قلبیشان بسیار ضعیف است) همین که دنیا به آن‌ها رو کند و نفع و خیری به آنان رسد حالت اطمینان پیدا می‏‌کنند، اما اگر مصیبتی به عنوان امتحان به آن‌ها برسد دگرگون می‌‏شوند و به کفر رو می‌‏آورند! و به این ترتیب هم دنیا را از دست داده‌‏اند و هم آخرت را و این خسران و زیان آشکاری است!

سوره انبیا
وَنُوحًا إِذْ نَادَى مِن قَبْلُ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَنَجَّیْنَاهُ وَأَهْلَهُ مِنَ الْکَرْبِ الْعَظِیمِ ﴿۷۶﴾
و نوح را (به یادآور) هنگامی که پیش از آن‌ها (ابراهیم و لوط) پروردگار خود را خواند، ما دعای او را مستجاب کردیم، او و خاندانش را از اندوه بزرگ نجات دادیم.

سوره هود
أَن لاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ اللّهَ إِنِّیَ أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ أَلِیمٍ ﴿۲۶﴾
که جز خدا را نپرستید زیرا من از عذاب روزى سهمگین بر شما بیمناکم

سوره آل عمران
مِن قَبْلُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَأَنزَلَ الْفُرْقَانَ إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ بِآیَاتِ اللّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَاللّهُ عَزِیزٌ ذُو انتِقَامٍ ﴿۴﴾
پیش از آن، برای هدایت مردم فرستاد، و (نیز) کتابی که حق را از باطل مشخص می‏سازد، نازل کرد، کسانی که به آیات خدا کافر شدند، کیفر شدیدی دارند، و خداوند (برای کیفر بدکاران و کافران لجوج) توانا و صاحب انتقام است.

انَّ اللّهَ لاَ یَخْفَىَ عَلَیْهِ شَیْءٌ فِی الأَرْضِ وَلاَ فِی السَّمَاء ﴿۵﴾
هیچ چیز، در آسمان و زمین، بر خدا مخفی نمی‏ماند. (بنابراین، تدبیر آن‌ها بر او مشکل نیست).

هُوَ الَّذِی یُصَوِّرُکُمْ فِی الأَرْحَامِ کَیْفَ یَشَاءُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ ﴿۶﴾
او کسی است که شما را در رحم (مادران)، آن چنان که می‏خواهد تصویر می‏کند. معبودی جز خداوند عزیز و حکیم، نیست.

سوره آل عمران
هوَ الَّذِیَ أَنزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ مِنْهُ آیَاتٌ مُّحْکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِیلِهِ وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا یَذَّکَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الألْبَابِ ﴿۷﴾
او کسی است که این کتاب (آسمانی) را بر تو نازل کرد، که قسمتی از آن، آیات «محکم» (صریح و روشن) است، که اساس این کتاب می‏‌باشد؛ (و هر گونه پیچیدگی در آیات دیگر، با مراجعه به اینها، بر طرف می‏‌گردد)؛ و قسمتی از آن، «متشابه» است، اما آن‌ها که در قلوبشان انحراف است، به دنبال متشابهات‌اند، تا فتنه‌‏انگیزی کنند (و مردم را گمراه سازند) و تفسیر (نادرستی) برای آن می‌‏طلبند؛ در حالی که تفسیر آن‌ها را، جز خدا و راسخان در علم، نمی‌‏دانند. می‌‏گویند:«ما به همه آن ایمان آوردیم، همه از طرف پروردگار ماست.» و جز صاحبان عقل، متذکر نمی‌‏شوند.

سوره النحل
وَإِذَا رَأى الَّذِینَ ظَلَمُواْ الْعَذَابَ فَلاَ یُخَفَّفُ عَنْهُمْ وَلاَ هُمْ یُنظَرُونَ
هنگامی که ظالمان عذاب را ببینند نه به آن‌ها تخفیف داده می‏شود، و نه مهلت. (۸۵)

طوفان نوح عذاب الهی بود که قوم نوح به سبب بتپرستی گرفتار آن شد. نوح ۹۵۰ سال مردم را به خداپرستی دعوت کرد؛ اما به جز عده کمی، کسی به او ایمان نیاورد؛ بنابراین نوح آنان را نفرین کرد و خداوند طوفان را برای عذاب آنان نازل کرد. در مورد جهانی بودن، منطق‌های بودن و همچنین مدت زمان طوفان نوح اختلاف است. داستان طوفان نوح (ع) از جمله داستان‌هایی است که در میان ملل و اقوام مختلف جهان رواج داشته و در منابع کهن نقل شده است. کهنترین منبع، قصه سومری است (دانشنامه ویکی شیعه).

روایت تورات از طوفان نوح (ع) با پرداختن بیش از حد به جزئیات زمانی و مکانی، بیشتر شبیه روایتی تاریخی است؛ اما روایت قرآن از ماجرای طوفان در ورای بیان داستان، بیشتر اهداف هدایتی و انذاری و عبرت‌انگیز را دنبال میکند.

در تورات به طوفان نوح به صورت یک مصیبت جهانی نگاه شده و به همین دلیل در سفر پیدایش ابعاد و اهمیت کشتی نوح به صورت نمادین و بسیار بزرگ طرح شده است:

آن را بدین ترکیب بساز که طول کشتی سیصد ذراع باشد و عرضش پنجاه ذراع و ارتفاع آن سی ذراع.... زیرا اینک من طوفان آب را بر زمین میآورم تا هر جسدی را که روح حیات در آن باشد، از زیر آسمان هلاک گردانم... (پیدایش، باب ششم/۱۷-۱۵).

- طوفان چهل روز بر زمین میآمد و آب همی افزود و کشتی را برداشت که از زمین بلند شد؛ و آب غلبه یافته تا آنکه همه کوه‌های بلند که زیر تمامی آسمان‌ها بود، مستور شد. پانزده ذراع بالاتر، آب غلبه یافت و کوه‌ها مستور گردید (پیدایش، باب هفتم /۲۰-۱۷).

 

نوح
إِنَّا أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ أَنْ أَنذِرْ قَوْمَکَ مِن قَبْلِ أَن یَأْتِیَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ ﴿۱﴾
ما نوح را به سوی قومش فرستادیم، و گفتیم: قوم خود را انذار کن پیش از آنکه عذاب دردناک به سراغشان آید.

قالَ یَا قَوْمِ إِنِّی لَکُمْ نَذِیرٌ مُّبِینٌ ﴿۲﴾
گفت:‌ای قوم! من برای شما بیم دهنده آشکاری هستم.

أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاتَّقُوهُ وَأَطِیعُونِ ﴿۳﴾
که خدا را پرستش کنید و از مخالفت او بپرهیزید و مرا اطاعت نمائید.

مَّا لَکُمْ لَا تَرْجُونَ لِلَّهِ وَقَارًا ﴿۱۳﴾
چرا شما برای خدا عظمت قائل نیستید؟

وَقَدْ خَلَقَکُمْ أَطْوَارًا ﴿۱۴﴾
در حالی که شما را در مراحل مختلف آفریده است.

الَمْ تَرَوْا کَیْفَ خَلَقَ اللَّهُ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا ﴿۱۵﴾
آیا نمی‏دانید چگونه خداوند هفت آسمان را یکی بالای دیگری آفریده؟

وجَعَلَ الْقَمَرَ فِیهِنَّ نُورًا وَجَعَلَ الشَّمْسَ سِرَاجًا ﴿۱۶﴾
و ماه را در میان آسمان‌ها مایه روشنائی، و خورشید را چراغ فروزانی قرار داده است.

وَاللَّهُ أَنبَتَکُم مِّنَ الْأَرْضِ نَبَاتًا ﴿۱۷﴾
و خداوند شما را همچون گیاهی از زمین رویانید!

ثُمَّ یُعِیدُکُمْ فِیهَا وَیُخْرِجُکُمْ إِخْرَاجًا ﴿۱۸﴾
سپس شما را به همان زمین باز می‏‌گرداند، و بار دیگر شما را خارج می‌‏سازد.

وَاللَّهُ جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ بِسَاطًا ﴿۱۹﴾
و خداوند زمین را برای شما فرش گسترده‏‌ای قرار داد.

لِتَسْلُکُوا مِنْهَا سُبُلًا فِجَاجًا ﴿۲۰﴾
تا از راه‌های وسیع و دره‏‌های آن بگذرید (و به هر نقطه می‌‏خواهید بروید).

قَالَ نُوحٌ رَّبِّ إِنَّهُمْ عَصَوْنِی وَاتَّبَعُوا مَن لَّمْ یَزِدْهُ مَالُهُ وَوَلَدُهُ إِلَّا خَسَارًا ﴿۲۱﴾
نوح (بعد از یأس از هدایت آنها) عرض کرد پروردگارا! آن‌ها نافرمانی من کردند و از کسانی پیروی نمودند که اموال و فرزندانشان چیزی جز زیانکاری بر آن‌ها نیفزوده.

وَمَکَرُوا مَکْرًا کُبَّارًا ﴿۲۲﴾
و (این رهبران گمراه) مکر عظیمی به کار بردند.

یونس
فَکَذَّبُوهُ فَنَجَّیْنَاهُ وَمَنْ مَعَهُ فِی الْفُلْکِ وَجَعَلْنَاهُمْ خَلَائِفَ وَأَغْرَقْنَا الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا فَانْظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُنْذَرِینَ ﴿۷۳﴾،
اما او را دروغگو انگاشتند، آنگاه او و همراهانش را در کشتى نجات دادیم و آنان را جانشینان گرداندیم، و دروغ انگاران آیات خود را غرقه ساختیم، پس بنگر که سرانجام هشدار یافتگان چگونه بود.

هود
حَتَّى إِذَا جَاءَ أَمْرُنَا وَفَارَ التَّنُّورُ قُلْنَا احْمِلْ فِیهَا مِنْ کُلٍّ زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ وَأَهْلَکَ إِلَّا مَنْ سَبَقَ عَلَیْهِ الْقَوْلُ وَمَنْ آمَنَ وَمَا آمَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِیلٌ ﴿۴۰﴾
تا به آنجا که فرمان ما در رسید و تنور فوران کرد آنگاه گفتیم که در آن [کشتى‏]از هر جنس دو تا سوار کن و نیز خانواده‏‌ات را، مگر کسى که حکم [ما]از پیش درباره او مقرر شده است، و نیز کسانى را که ایمان آورده‌‏اند، و همراه او جز اندکى ایمان نیاورده بودند.

انبیاء
وَنُوحًا إِذْ نَادَى مِنْ قَبْلُ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَنَجَّیْنَاهُ وَأَهْلَهُ مِنَ الْکَرْبِ الْعَظِیمِ ﴿۷۶﴾
و نوح را که پیش از آن ندا به دعا برداشته بود، و دعایش را اجابت کردیم و او و خانواده‏اش را از گرفتارى بزرگ رهاندیم‏

صافات
َجَعَلْنَا ذُرِّیَّتَهُ هُمُ الْبَاقِینَ ﴿۷۷﴾
و نسل او را ماندگار گرداندیم‏


ابراهیم

و بخاطر بیاور هنگامی را که موسی به قومش گفت نعمت خدا را بر خود به یاد داشته باشید، زمانی که شما را از (چنگال) آل فرعون رهائی بخشید، همان‌ها که شما را به بدترین وجهی عذاب می‏‌کردند و پسرانتان را سر می‏‌بریدند و زنانتان را (برای خدمتکاری) زنده می‏گذاشتند، و در این، آزمایش بزرگی از طرف پروردگارتان بود.


وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِن شَکَرْتُمْ لأَزِیدَنَّکُمْ وَلَئِن کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِی لَشَدِیدٌ ﴿۷﴾
(همچنین) بخاطر بیاورید هنگامی را که پروردگارتان اعلام داشت که اگر شکر گزاری کنید (نعمت خود را) بر شما خواهم افزود و اگر کفران کنید مجازاتم شدید است!

ابراهیم
أَلَمْ یَأْتِکُمْ نَبَأُ الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَ وَالَّذِینَ مِن بَعْدِهِمْ لاَ یَعْلَمُهُمْ إِلاَّ اللّهُ جَاءتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَیِّنَاتِ فَرَدُّواْ أَیْدِیَهُمْ فِی أَفْوَاهِهِمْ وَقَالُواْ إِنَّا کَفَرْنَا بِمَا أُرْسِلْتُم بِهِ وَإِنَّا لَفِی شَکٍّ مِّمَّا تَدْعُونَنَا إِلَیْهِ مُرِیبٍ ﴿۹﴾
آیا خبر آن‌ها که پیش از شما بودند به شما نرسیده: قوم نوح و عاد و ثمود و آن‌ها که پس از ایشان بودند، همان‌ها که جز خداوند از آنان آگاه نیست، پیامبرانشان با دلائل روشن به سوی آن‌ها آمدند، ولی آن‌ها (از روی تعجب و استهزا) دست بر دهان گرفتند و گفتند که ما به آنچه شما مامور آن هستید کافریم، و نسبت به آنچه ما را به سوی آن میخوانید تردید داریم!


أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ بَدَّلُواْ نِعْمَةَ اللّهِ کُفْرًا وَأَحَلُّواْ قَوْمَهُمْ دَارَ الْبَوَارِ ﴿۲۸﴾
آیا ندیدی کسانی را که نعمت خدا را به کفران تبدیل کردند و جمعیت خود را به دار البوار (نیستی و نابودی) کشاندند.

جَهَنَّمَ یَصْلَوْنَهَا وَبِئْسَ الْقَرَارُ ﴿۲۹﴾
(دار البوار همان) جهنم است که آن‌ها در آتش آن وارد می‏شوند و بد قرارگاهی است.

وَجَعَلُواْ لِلّهِ أَندَادًا لِّیُضِلُّواْ عَن سَبِیلِهِ قُلْ تَمَتَّعُواْ فَإِنَّ مَصِیرَکُمْ إِلَى النَّارِ ﴿۳۰﴾
آن‌ها برای خدا شبیهانی قرار داده‏اند تا (مردم را) از راه او (منحرف و) گمراه سازند بگو (چند روزی) از زندگی دنیا (و لذات آن) بهره گیرید، اما سرانجام کار شما به سوی آتش (دوزخ) است.