حکمت، عرفان و زهد علامه «میر ابراهیما» راهگشای پژوهش در فقه قرآن

قزوین از دیرباز خاستگاه دانشوران حوزه‌های مختلف علم و هنر به‌ ویژه فلسفه و کلام، حدیث، تفسیر، فقه، شعر و ادب، تاریخ، جغرافیا، رجال و... بوده و آوازه فضل و شایستگی عالمان و دانشمندانش در سراسر ایران کهن پیچیده است.

اینک به مناسبت ماه مبارک رمضان نگاهی گذرا به کارنامه تنی چند از قرآن‌پژوهان قزوینی داریم و هر روز به معرفی مختصر دانشوران پیشین و معاصر، که در قلمرو ترجمه، تفسیر یا تتبّع در مفردات و واژه‌شناسی، اعلام، کتابت، قرائت، بلاغت و سایر علوم و هنرهای قرآنی قلم زده و اثری آفریده‌اند، خواهیم پرداخت.

بيشتر بخوانيد:

• قرآن نگاری که به دستور شاه عباس کشته شد
• قرآن‌پژوهان خاندان نحوی قزوینی
• «ضیاءالدین قزوینی» شاعری قرآن‌پژوه و کاتب دفترخانه صفویان

میر محمدابراهیم حسینی قزوینی

«میر محمدابراهیم حسینی قزوینی» که به «میر ابراهیما» و «سید ابراهیم قزوینی» هم شهرت دارد فرزند «میر محمدمعصوم حسینی قزوینی» است که از بزرگ‌ترین عالمان و دانشمندان قرون ۱۱ و ۱۲ هجری به شمار می‌آید. پدر میر ابراهیما، میر محمدمعصوم فرزند «میر محمدفصیح» است و او نیز فرزند «میر اولیای حسینی»، که یک خاندان علمی معتبر به‌شمار می‌آیند و همه اهل حکمت، عرفان، فقه و تفسیر بوده‌اند.

پدر میر ابراهیما، از دانشمندان برجسته و شاگردان «میرزا رفیعای نائینی» است که در حوزه‌های فلسفه، حکمت، کلام و ریاضیات تالیف‌های متعددی داشته و میر ابراهیما بیشترین آموزش‌های خود را نزد پدرش فرا گرفته و در عین حال بزرگانی مثل «جمال‌المحققین آقاجمال خوانساری»، «ملامحمدباقر مجلسی»، «علامه آقاسید حسین خوانساری»، «میر عبدالباقی غروی»، «ملأ محمدباقر هزارجریبی قزوینی»، «ملامهدی فتونی» و «شیخ‌یوسف بحرانی» صاحب "حدائق" جزء استادان میر ابراهیما به شمار آمده‌اند. البته میر ابراهیما از برخی از این عالمان، اجازه نقل روایت دارد و برخی استادان مستقیمش بوده‌اند. گفته‌اند که «شیخ محمدجعفر کمره‌ای اصفهانی» معروف به قاضی هم که از شاگردان ارشد «آقا حسین خوانساری» است، سمت استادی برای میر ابراهیما داشته است.

بنا بر گزارش‌های علمای رجال، میر ابراهیما افزون بر قزوین ممکن است در اصفهان و عتبات هم از محضر علمای آن مناطق خوشه‌چینی کرده باشد. در عین حال بیشترین دوران حیات او و ثمردهی علمی‌اش در قزوین بوده است. یکی از شاگردانش «عبدالنبی قزوینی» مؤلف «تتمیم امل‌الامل» است که او را با عنوان «دریای متلاطم و موّاج علوم و دشتی بی‌کران از معرفت» معرفی کرده و گفته «هیچ علمی نیست که میر ابراهیما در اعماقش شناوری نکرده به عمقش پی نبرده باشد». در ادامه هم به کتابخانه بسیار مفصل او اشاره می‌کند که همه آن کتاب‌ها را خوانده بوده و در حاشیه آن‌ها تعلیقات بسیار ارزشمندی نوشته که نشان‌دهنده گستردگی دانش میر ابراهیما است. حتی در اجازات روایی عالمان پس از او هم، مثل «سید بحرالعلوم»، عبارات فوق‌العاده‌ای را درباره میر ابراهیما مثل «السیدالکریم والبحرالعلیم والفقیه‌المتکلم‌الحکیم السید ابراهیم‌الحسینی‌القزوینی» می‌بینیم.

کسانی مثل «صاحب ریحانه» هم میر ابراهیما را عالم عامل و از بزرگ‌ترین دانشمندان امامیه در قرن دوازدهم دانسته‌اند و بر مراتب زهد و پرهیزگاری او، گستردگی علمی‌اش در فقه، حکمت و کلام تاکید کرده‌اند و گفته‌اند که حوزه درسی میر ابراهیما یک حوزه درسی بسیار گسترده و معتبر است که شاگردان متعددی در محضرش درس آموخته‌اند. از جمله فرزندان میر ابراهیما که همگی دانشمندان فاضل و برجسته‌ای بوده‌اند به‌خصوص «آقامیرمهدی» ارشد اولادش، «میر حسنا»، «میر حسینا»، «میر سید احمد» و «میر سیدعلی» همگی شاگردان میر ابراهیمای قزوینی هستند که خود این‌ها هم حلقه‌های درسی بسیار معتبری داشته و دانشمندان نام‌آوری مثل «آخوند ملاعلی نوری» از جمله شاگردانشان به شمار می‌آیند. «سید قطب‌الدین نیریزی» که از عارفان و حکمای معروف و یکی از اقطاب «سلسله ذهبیه» است و «شیخ ابراهیم جوهری» را هم از شاگردان میر ابراهیما به شمار آورده‌اند.

زندگی آمیخته با زهد

زندگی میر ابراهیما آمیخته با زهد، ورع و پرهیزگاری کم‌نظیری است. تقریباً همه علمای رجال گفته‌اند که خداوند به میر ابراهیما هم وسعت مالی فراوان داده بود و هم فرزندان شایسته و دانشمندی داشت، اما زهد این دانشمندان به‌خصوص میر ابراهیما و میر حسنا بی‌نظیر بوده و معمولاً در چالش‌های مالی ورود نمی‌کردند و همیشه خودشان را دور نگه می‌داشتند. تجربیات سلوکی و عرفانی میر ابراهیما هم بسیار مهم است. او که در عرفان از شاگردان «میر محمدتقی رضوی شاهی خراسانی» است، ویژگی‌های ممتاز عارفانه‌ای داشته؛ از حالات و مدارج سلوک او کرامات فراوانی نقل کرده‌اند.

میر ابراهیما مؤلف و مصنف بزرگی است، تألیف و تصنیف قریب به ۷۰ جلد اثر را به او نسبت داده‌اند که متاسفانه بسیاری از این آثار در اثر حوادثی که در طول زمان پیش آمده از بین رفته و تنها ۱۶ عنوان از آثار میر ابراهیما ثبت و شناخته شده و در حال حاضر از این دانشمند برجسته بیش از ۳ اثر در دسترس نیست.

تعلیقات تفسیری «زبده‌البیان»

یکی از آثار او که جنبه قرآن‌پژوهانه و تفسیری دارد «تحصیل‌الاطمینان فی مطالب زبده‌البیان» است که تعلیقات تفسیری مرحوم میر ابراهیما بر «زبده‌البیان» «ملااحمد مقدس اردبیلی» است که «آیات‌الاحکام» را بررسی و شرح آیات را از منظر فقهی بیان کرده و میر ابراهیما در تعلیقات مفصلی که بر این کتاب نوشته و به صورت کتابی مستقل و بنا بر گزارش مرحوم شهیدی صالحی دو جلد. بزرگ تدوین شده، آرای تفسیری فقهی خود را با روش استدلال عقلی و روائی شرح داده که بسیار برجسته و ممتاز است.
ظاهراً از این کتاب نسخ متعددی در دست است؛ اصل کتاب را میر ابراهیما در سال ۱۱۱۷ تألیف و به محضر استادش آقاجمال خوانساری تقدیم کرده، وی تقریظی بر این کتاب نوشته و فرموده: «با دقت‌نظر و به‌دفعات متعدد این حواشی شریف و تعلیقات را از نظر گذراندم و این شروح را حاوی بیان دقایق و نکات و فواید کثیری بر تفسیر آیات زبده‌البیان دیدم.» این را حفید میر ابراهیما مرحوم استاد «سیدحسن دبیر حاج‌سید جوادی» در کتاب ارزشمند «شجره طیبه» بیان کرده؛ واقعه‌ای را یادآور شده‌است: پیرزنی در کیسه‌ای تعدادی از کتاب‌ها و اوراق را به قیمت بسیار نازلی به یک شخص نااهلی فروخته و مرحوم دبیر با قیمتی گزاف محتویات آن را خریداری کرده و هنگامی که بررسی کرده‌اند دیده‌اند که کتاب زبده‌البیان مقدس اردبیلی به‌خط خود او که توسط میر حسینا مقابله شده، و مرحوم میر ابراهیما هم در حاشیه این کتاب تعلیقات ارزشمند تفسیری- فقهی خودش را نوشته، در داخل آن کیسه بوده که می‌آورند و به کتابخانه بسیار ارزشمند این خاندان ملحق می‌کنند. مرحوم دبیر می‌گوید که آقاجمال خوانساری در تقریظی که برای این کتاب نوشته این عبارت را هم افزوده که: «این فواید تفسیری بر کتاب زبده‌البیان همانند لطافت و زیبایی مژه بر حاشیه دو پلک چشم‌هاست».

کشکول‌گونه‌ «مجامیع»

اثر دیگری که از میر ابراهیما در دست است کشکول‌گونه‌ای است که عنوان «مجامیع» دارد و حاوی مطالب ادبی، تاریخی، تفسیری، فلسفی، کلامی، فقهی، حدیثی، طبی، ریاضی و حکایات کوتاه مختلف است.
کتاب دیگر میر ابراهیما که خوشبختانه به همت دکتر «محمدرضا بندرچی» در سال‌های اخیر منتشر شده «سلاح‌المومنین» نام دارد که درباره دعا مباحث بسیار نفیس و ارزنده‌ای را مطرح کرده است.

از سایر رسائل میر ابراهیما باید به شرح فلسفی- عرفانی «سلامان و ابسال» و «حی‌بن یقظان» اشاره کنیم و رسائلی در تحقیق بداء، علم الهی، گناهان کبیره، شرح برخی از دعاهای صحیفه سجادیه و تعلیقات متعدد بر کتاب‌های «روضه‌البهیه»، «مدارک‌الاحکام»، «مسالک‌الافهام» و پاسخ‌هایی که به سوال‌های فقهی و حکمی پرسندگان داده را گردآوری کرده و "اجوبه‌المسائل" نامیده است.
در قلمرو ادبیات نیز مقاماتی به سبک مقامات حریری نوشته و دیوان شعری هم داشته که به زبان‌های فارسی و عربی بوده و قصائد ملمعی هم از او باقی است که دارای ویژگی‌های ممتاز ادبی است.

میر ابراهیما در سال ۱۰۶۹ در قزوین به دنیا آمده و در همین شهر در سال ۱۱۴۹ بدرود حیات گفته است. درباره سال وفاتش اقوال دیگری هم نقل کردند از جمله ۱۱۴۸، ۱۱۴۰ و ۱۱۴۵ که بنا بر تحقیق استاد دبیر حاج‌سید جوادی ۱۱۴۹ اصح اقوال است چون هم بر سنگ مزار او ماده تاریخی دال بر این سال نصب شده و هم به خط نستعلیق تاریخ وفاتش را ۱۱۴۹ قید کردند.

مضجع شریف میر ابراهیما در جنوب بقعه شهزاده حسین (ع) قزوین در حجره مستقلی است که به همراه پدرانش میرمحمد معصوم حسینی و می‌رسید فصیح به خاک سپرده شده که علمای دیگری از همین خاندان از جمله سه تن از فرزندانش: میرسیدمهدی و می‌رسید حسنا و میر سیداحمد هم در همین مکان آرمیده‌اند.

یادداشت از محمدعلی حضرتی