زمینه‌سازی تدبر در قرآن در دوره متوسطه اول

محمد میرزاپور، معلم پیشکسوت قرآن در چهارمحال‌وبختیاری در گفت‌وگو با ایکنا، در تشریح بایسته‌های آموزش قرآن در دوره متوسطه اول، اظهار کرد: برنامه آموزش قرآن در مدارس تاکنون چندین بار مورد بررسی، اصلاح و بازبینی قرار گرفته است که آخرین تجدید نظر و تولید برنامه جدید از سال ۷۷ آغاز شد.

وی ادامه داد: مهم‌ترین رویکرد برنامه جدید برای متوسطه اول، جامعیت آموزش قرآن است یعنی آموزش قرآن در این دوره باید به نحوی باشد که همه حیطه‌های یادگیری شامل حیطه‌های عاطفی، شناختی و روان ـ حرکتی را در بر گیرد. ضمن اینکه حیطه عاطفی مهم‌تر از دو حیطه دیگر و متکفل ایجاد انس و علاقه دانش‌آموزان به قرآن و یادگیری آن است.

میرزاپور بُعد دیگر جامعیت آموزش قرآن در دوره متوسطه اول را پوشش تمامی موضوعات ضروری آموزش این درس دانست و گفت: این موضوعات شامل روخوانی، روانخوانی، صحت قرائت، توانایی درک معانی عبارات و آیات ساده، آشنایی با معارف انسان‌ساز قرآن و تا حد امکان، تدبر در آیات الهی و کلام اهل‌بیت(ع) است.

این استاد با سابقه قرآن در استان تأکید کرد: اگر چنین آموزشی در دوره متوسطه اول اتفاق بیفتد می‌توانیم بگوییم که فرآیند آموزش قرآن در این دوره به هدفش رسیده است که هدف همان توانایی قرائت صحیح، درک معنا و تدبر در آیات است.

تدبر در قرآن در مدارس به چه معناست؟

میرزاپور در تبیین معنای تدبر در دوره متوسطه اول، گفت: امروزه تدبر به مبحثی پر کاربرد و پرتکرار در عرصه فعالیت‌های قرآنی تبدیل شده است و اهمیت آن بر همگان آشکار است اما باید دانست که مراد از تدبر در دوره متوسطه اول، تدبر تخصصی و مرسوم امروزی نیست. در اینجا تدبر از حیث لغوی به معنی نظر کردن در عاقبت امری و تدبیر و تدبر و تفکر در عاقبت و معادل عاقبت‌اندیشی است.

وی ادامه داد: پس نمی‌توان برداشت تخصصی و پیشرفته را از تدبر در قرآن در دوره متوسطه اول داشت، بلکه در فرایند آموزش در این دوره، دانش‌آموز باید بتواند با نگاه عالمانه و همراه با تفکر در سوره‌های محدود کتاب‌های درسی، پیام‌ها و مقاصد آیات را دریافت کند و در زندگی روزمره خود به‌کار گیرد؛ لذا تدبر در آیات، آشنایی با معارف قرآن و اهل‌بیت(ع) در اینجا به معنی تقویت ایمان و عمل صالح و انس با قرآن کریم است.

مدرس قرآن کریم در استان با بیان اینکه در فرایند آموزش قرآن در دوره ابتدایی توانایی خواندن قرآن را پیگیر هستیم، ادامه داد: در دوره متوسطه اول درک معنای آیات کوتاه و ساده مد نظر است و زمینه تدبر در آیات فراهم می‌شود و در دوره متوسطه دوم، دانش‌آموزان به شرح و توضیح آیات قرآن می‌رسند. بر این اساس، دانش‌آموز باید توانایی خواندن و درک آیات را در خود ارتقا دهد و زمینه پرداختن به برخی روش‌های ساده تدبر در قرآن کریم را در خود فراهم کند و همه این تلاش‌ها باید به انس با قرآن و ایجاد علاقه‌مندی منجر شود.

میرزاپور رکن اصلی انس با قرآن را تلاوت روزانه آن دانست و افزود: تلاوت روزانه باید با تقویت سه مهارت اصلی یعنی توانایی روخوانی، درک معانی و تفکر و تدبر ساده در آیات، همراه باشد. درواقع این مهارت‌ها رکن اصلی انس با قرآن کریم هستند که باید از پایداری و ایستادگی لازم برخوردار باشند.

حساسیت‌های دوره متوسطه اول

وی دوره متوسطه اول را که در فاصله ۱۰ تا ۱۴ سال قرار دارد، دوران مقدماتی بلوغ برشمرد و تصریح کرد: این برهه زمانی با آغاز نوجوانی همراه و بسیار حساس است. بیداری جنسی فرد در این دوران پایه‌گذاری می‌شود و معلمان مرد برای پسران و معلمان زن برای دختران باید بتوانند در این دوران نقش خود را به خوبی ایفا کنند، رابطه دو جانبه دانش‌آموز با معلم قرآن برای ایجاد علاقه و توجه دانش‌آموز به قرآن بسیار اهمیت دارد که اگر به ویژگی‌های معلم در این دوران توجه نشود، این ارتباط مطلوب ایجاد نخواهد شد.

میرزاپور بیان کرد: ویژگی‌های معلم شامل درونمایه ایمان و خصایل نیکو و نظم و انضباط، گشاده‌رویی، گذشت، فداکاری و ... برای ایجاد علاقه میان مربی و متربی است تا معلم بتواند الگویی مناسب به دست دانش‌آموز بدهد. همچنین برخی ویژگی‌های حرفه‌ای و تخصصی برای معلم قرآن دوره متوسطه اول ضرورت دارد که باید به اصولی مانند امیدبخشی، عدل‌ورزی، پرهیز از تبعیض، ایجاد اعتماد به نفس و ... اشاره کرد.

معلم باید فنون تصحیح قرائت را بداند

معلم پیشکسوت قرآن در استان با تأکید بر اینکه دانش‌آموز در دوره ابتدایی با روخوانی قرآن آشنا می‌شود، بیان کرد: دانش‌آموز دوره متوسطه اول خواه ناخواه ممکن است در حین روخوانی اشتباهاتی داشته باشد که معلم باید ملاحظاتی را در تصحیح قرائت رعایت کند تا دانش‌آموز مأیوس و سرخورده نشود. معلم باید آداب صحیح تصحیح قرائت دانش‌آموز را بداند چرا که دوره متوسطه اول را می‌توان دوره رفع اشکال روخوانی قرآن دانست و معلم باید فنون تصحیح را آموزش دیده باشد تا با رفتاری سنجیده دانش‌آموز را به قرآن علاقمند کند.

میرزاپور گفت: خوب است معلم پیش از تذکر اشتباه قرائت به دانش‌آموز، برای تلفظ صحیح عبارات او را مورد تشویق قرار دهد تا فضای آرامش و صمیمیت لازم ایجاد شود، سپس از دانش‌آموزش بخواهد که عبارت اشتباه را بار دیگر تکرار کند تا دلسردی یا موضعگیری در دانش‌آموز ایجاد نشود، در این مرحله ۷۰ درصد دانش‌آموزان جرقه‌ای در ذهنشان زده شده و متوجه اشتباه خود می‌شوند و قرائت خود تصحیح می‌کنند. نکته مهم این است که معلم هیچگاه برای تذکر دادن غلط‌های قرائت دانش‌آموز، تلاوت او را قطع نکند.

این مدرس با سابقه قرآن در استان ادامه داد: اگر در این مرحله دانش‌آموز متوجه اشتباه خود نشد و آن‌ را تکرار کرد، معلم باید شکل صحیح و شکل غلط قرائت را برای دانش‌آموز ادا کند و از او بخواهد شکل صحیح را انتخاب کند، اگر باز هم دانش‌آموز متوجه اشتباه خود نشد این دو شکل را برای دیگر دانش‌آموزان كلاس ادا می‌کند تا آنان بگویند شکل صحیح کدام است، به این ترتیب معلم روش آموزش فعال و پربازده را در تصحیح اغلاط در پیش می‌گیرد که حاصل این رفتار سنجیده و ظریف با دانش‌آموزان، توجه و علاقمندی روزافزون آنان به قرآن است.

اشراف معلم بر حوزه‌های آموزشی كتاب درسى

میرزاپور احاطه و اشراف خوب معلم به حوزه‌های آموزشی خاص در کتاب‌های درسی را از ویژگی‌های حرفه‌ای معلم قرآن دانست و تصریح کرد: در حوزه قرائت، در پایه‌های هفتم، هشتم و نهم باید روخوانی و روانخوانی دانش‌آموز تقویت شود، تلفظ حروف خاص عربی از پایه هشتم کار شود، رسم‌الخط‌های رایج مانند رسم‌الخط کم‌اعراب، مصری، آموزشی و ایرانی برای دانش‌آموز تبیین شود تا اگر احیاناً دانش‌آموز با رسم‌الخط دیگری بجز رسم‌الخط آموزشی کتاب درسی روبرو شد برایش تازگی نداشته باشد و بتواند از دیگر مصحف‌ها آیات را تلاوت کند.

وی حوزه تخصصی دیگری که معلم باید به آن بپردازد را یادآور شد و گفت: اشراف معلم به ترجمه و مفاهیم آیات بسیار مهم است، در ابتدای هر درس از کتاب‌های قرآن دوره متوسطه اول جداولی وجود دارد که دانش‌آموز به صورت فعال و با استفاده از معجم انتهایی کتاب می‌تواند این جدول‌ها را تکمیل کند، معلم در اینجا نقش اصلاح‌گری دارد.

میرزاپور تصریح کرد: مفاهیم قرآن آشنایی با واژگان و عبارات و آیات ساده، توانایی ترجمه، یادگیری واژگان هم‌خانواده و تشخیص ساختارهای دستوری مانند افعال ماضی و مضارع که دانش‌آموز در درس عربی فرا گرفته است را شامل می‌شود. کتاب‌های درسی دوره متوسطه اول بخشی با عنوان شناخت قرآن دارد که حاوی نمونه‌هایی از اعجاز قرآن کریم، پیام‌های قرآنی، تاثیر عمیق قرآن بر سبک زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان و ... است و مطالبی در خصوص اهل‌بیت(ع) دارد که اگر معلم با شناخت و تسلط کامل این مطالب را برای دانش‌آموزان تبیین کند، بر جذابیت کلاس قرآن افزوده می‌شود.

وی ایجاد علاقه به قرآن و فراگیری آن‌را یکی دیگر از حوزه‌هایی دانست که معلم قرآن دوره متوسطه اول باید بر آن اشراف کامل داشته باشد و گفت: معلم می‌تواند با بهره‌گیری از CD ها و نرم‌افزارهای آموزش و تلاوت قرآن و رساندن تلاوت‌های زیبا به گوش دانش‌آموزان علاقه آنان به قرآن را ارتقا دهد.

رفع اشكالات نماز دانش‌آموزان

این معلم پیشکسوت قرآن در استان اصلاح نماز دانش‌آموزان را یکی از وظایف معلم قرآن دوره متوسطه اول دانست و تأکید کرد: دانش‌آموزان در دوره ابتدایی با شیوه اقامه نماز آشنا می‌شوند اما ممکن است اشکالاتی در تلفظ برخی حروف عربی یا دیگر احکام نماز بر آنان وارد باشد. معلمان برای علاقه‌مند ساختن دانش‌آموزان به نماز می‌توانند آنان را به محیطی زیبا و جذاب ببرند و با یک برنامه از پیش تعیین‌شده نماز را عملاً برای آنان اقامه و اشکالات قرائت نماز را به آنان گوشزد کنند، همین اقدام سبب مانوس شدن دانش‌آموز با نماز در کنار قرآن می‌شود. لذا معلم قرآن باید به اصلاح نماز دانش‌آموزانش توجه ویژه داشته باشد.

میرزاپور با تأکید بر اینکه کتاب‌های درسی یک ارتباط افقی با هم دارند و تکمیل‌کننده فرآیند آموزش قرآن در مدارس هستند، گفت: در کناب‌های ابتدایی آموزش نماز به دانش‌آموزان دنبال می‌شود، در کتاب‌های دوره متوسطه اول یادآوری مسائل نماز، وضو، تیمم و ... در قالب کتاب پیام‌های آسمانی به دانش‌آموزان ارائه می‌شود، اصلاح کلمات خاص و مخارج حروف و تلفظ عربی عبارات نماز نیز باید در دستور کار معلم قرآن این دوره قرار بگیرد.

وی بیان کرد: البته رعایت قواعد دشوار تجویدی در ادای عبارات نماز مد نظر نیست و معلم باید به مواردی که مراجع تقلید تأکید دارند، اکتفا کند. باید دانست که در متوسطه دوم به این موارد توجه کمتری می‌شود و دوره متوسطه اول را می‌توان دوره رفع اشکالات نماز دانست، لذا معلم قرآن در کنار معلم پیام‌های آسمانی و معلم پرورشی باید بتوانند با هم‌افزایی در جهت رفع اشکالات نماز دانش‌آموزان تلاش کنند و این سه نفر، سه رکن اساسی آموزش مقوله‌های دینی از جمله نماز در دوره متوسطه اول هستند.