از چرایی نوشتن کتاب «قمقام» تا انتقاد از نخبه‌‌گرایی در آثار اسلامی

به گزارش ایکنا، «قَمْقامِ زَخّار وَ صَمْصامِ بَتّار» کتابی به زبان فارسی نوشته فرهاد میرزا معتمدالدوله، پسر عباس‌میرزا، ولی‌عهد فتحعلی‌شاه، است. این کتاب که به تفصیل در شرح احوالات امام حسین(ع) است در سال ۱۳۰۳ق نگارش یافت و نویسنده به قرائت روایی و تاریخی واقعه کربلا می‌پردازد. او در نگارش این اثر تلاش کرده که از منابع معتبر شیعه و سنی بهره ببرد و از اشعار و تمثیل‌های فارسی و عربی نیز استفاده کند. فرهاد میرزا در برخی موارد به نقد تاریخی هم پرداخته و جریاناتی مانند قیام توابین و مختار را مفصل آورده است.

حجت‌الاسلام والمسلمین ابوالفضل هادی‌منش، نویسنده و مصحح این اثر، در سه سال اخیر اقدام به بازنویسی این اثر به نثر امروزی، ساده و قابل دسترس برای عموم مردم کرده است؛ به همین مناسبت نشست رونمایی از بازنویسی «قمقام زخار و صمصام بتار» شامگاه دوشنبه، 27 مردادماه با حضور آیت‌الله یوسفی غروی و حجج اسلام والمسلمین رمضان محمدی، مهدی پیشوایی و عباس جعفری از استادان سیره و تاریخ اسلام در مرکز تازه‌تأسیس حوزوی تاریخ برگزار شد.

در ابتدای این نشست آیت‌الله محمدهادی یوسفی غروی، استاد تاریخ اسلام حوزه علمیه، در مورد چگونگی تألیف کتاب قمقام زخار و صمصام بتار گفت: فرهاد میرزا از والیان عالم و دانشمند در دوره فتحعلی شاه قاجار در منطقه کرمانشاه بود؛ در آن دوره مجالس عزاداری امام حسین(ع) با حضور وی و بزرگان و عالمان از جمله عالمان اهل سنت برگزار می‌شد. واعظان و منبری‌ها که عمدتاً دانش زیادی نداشتند مطالب بی‌پایه و سستی را در مجالس به عنوان روضه می‌خواندند که گاهی موجب وهن شیعه در نزد اهل سنت می‌شد؛ همین موضوع سبب شد تا فرهاد میرزا از یکی از منبری‌ها که مطالب سستی را بیان کرده بود انتقاد کند و او هم پاسخ داد که  شما متنی را  معیّن کنید و بگویید ما در منبر چه بگوییم ما هم تبعیت می‌کنیم. فرهادمیرزا به فکر تألیف این اثر افتاد و تلاش کرد که براساس مصادر و منابع شیعه و غیرشیعه معتبر، مقتلی بنویسد.

استاد حوزه علمیه با بیان اینکه فرهاد میرزا از چند زبان از جمله عربی، فارسی، انگلیسی و فرانسوی آگاهی داشت، اظهار کرد: در یکی از سفرهای وی به حج و کربلا و در راه بازگشت(از طریق دریا) در حالی که تربتی را به عنوان هدیه به او داده بودند، دریا دچار طوفان و تلاطم امواج شد و همین مسئله سبب شد تا وی نیت کرد که اگر عمری باقی ماند کتاب قمقام را به پایان برساند. فرهادمیرزا خودش در مورد این حادثه بیان کرده است که چون خویش را در چهارموج بلا(در وسط دریا) دیدم، دست توسل به دامان ائمه زدم و نیت کردم که اگر عمری باقی ماند این کتاب را تمام کنم؛ در وسط دریای مواج، از تربت امام حسین(ع) به دریا ریختم و همان گاه امواج از تلاطم بازایستاد.

یوسفی غروی با اشاره به بازبینی این اثر توسط حجت‌الاسلام ابوالفضل هادی‌منش و ضمن قدردانی از زحمات سه ساله وی در بازنویسی و تصحیح این کتاب، تصریح کرد: این کرامت (ریختن تربت به دریا) که چیز اندکی نیست باید در مقدمه به صورت مفصل ذکر می‌شد ولی نویسنده آن را در سه سطر بیان کرده و البته این کتاب قابل تقدیر است.

تجلیل از بازنویسی کتاب قمقام

در ادامه حجت‌الاسلام والمسلمین پیشوایی، استاد و نویسنده تاریخ اسلام حوزه، با تقدیر از مصحح این اثر ارزشمند و تلاش وافر وی، گفت: طرح جلد این کتاب خیلی خوب است ولی اگر بنده جای مصحح بودم زمینه کلی را زرد و دایره را قرمز می‌کردم؛ همچنین درست نیست که اسامی کتب را با حروف فانتزی و پیچ و خم بنویسیم. لذا نام کتاب باید گویا و واضح باشد. همچنین، اندازه فونت این کتاب قابل قبول است، زیرا متأسفانه بسیاری از کتب با حروف ریز روزنامه‌ای چاپ می‌شود که برای مخاطب خسته‌کننده است.

همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین محمدی، رئیس انجمن تاریخ‌پژوهان حوزه، گفت: با توجه به اهمیت این کتاب، اقتضاء داشت در دو جلد خوش‌دست چاپ شود، ضمن اینکه طرح جلد هم ایراداتی دارد و به شکل خوبی چاپ نشده است.

وی با بیان اینکه این کتاب از چند نظر اهمیت دارد، افزود: اول جایگاه نویسنده است که والی کرمانشاه و از بزرگان قاجار بود و دوم مستندات منابع و نقد برخی وقایع است. بازنویسی این کتاب کار ارزشمندی بوده و تلاش سه ساله آقای هادی‌منش در تصحیح آن قابل تقدیر است. دو مقتل مهم در قرن 13 داریم، یکی روضة الشهدای کاشفی و دیگری اکسیر العبادات فاضل دربندی. به نظر بنده فرهاد میرزا در نوشتن قمقام نظر به این دو اثر داشت. همچنین، اقتضا می‌کرد که مقدمه‌ای متناسب با این کتاب نوشته شود؛ زیرا وقتی صحبت از مقتل قمقام می‌کنیم این کتاب نماینده تاریخ‌نگاری عصر قاجار است؛ نمی‌توان مقتل را در 800 صفحه چاپ کرد ولی به تاریخ‌نگاری قاجار اشاره نشود.

نقل بدون حب و بغض مطالب در مقتل فرهاد میرزا

وی تأکید کرد: این کتاب صاحب سبک است منابع مختلفی داشته و مطالب بدون حب و بغض هم آورده شده و نقل عین عبارات عربی، استفاده از اشعار حمیری، فرزدق و ... به صورت وسیع از جمله محسنات است که باید به خوبی به آن پرداخته می‌شد. فرهاد میرزا به مسائل علمی احاطه داشت. در دوره کنونی باید سیری از مقتل‎نگاری قید می‌شد تا اهمیت بیشتر کتاب را نشان دهد. همچنین فرهاد میرزا نگاه جامع و کاملی به وقایع عاشورا و قبل و بعد از آن داشته است که تفکیک آن در بازنویسی، اقتضاء داشت.

محمدی با بیان اینکه ارجاعات نامناسب از اشکالات کتاب است، بیان کرد: تکثیر منابع هم عرض خیلی موضوعیتی نداشته است و باید موضوعات رجالی به منابع رجالی و موضوعات تاریخی به منابع تاریخی نسبت داده شود. این کتاب نیازمند مقدمه عالمانه برای احیای کتاب است؛ همچنین باید متعرض تصحیحات دیگران هم شود و مصحح محترم فرق تصحیح خود را با دیگران بازگو کند.

انتقاد از نخبه‌زدگی در علوم اسلامی

در ادامه حجت‌الاسلام والمسلمین ابوالفضل هادی‌منش، محقق و مصحح این اثر، گفت: اولین کتابم را در 19 سالگی نوشتم و آن را به رؤیت آیت‌الله بهجت رساندم. ایشان تأملی کردند و گفتند که اگر یک صفحه این اثر از شما قبول شود به عرش می‌روید و همین سبب انگیزه مضاعف بنده برای طلبگی و ورود به عرصه نویسندگی شد. این کتاب هفتادوسومین اثرم است. هدفم از بازنویسی این اثر، در دسترس عموم قرار دادن محتوای کتاب است زیرا نثر دوره قاجار متکلف و سخت است و برای عموم مردم قابل فهم نیست و نمی‌توانند با آن ارتباط برقرار کنند.

هادی‌منش تصریح کرد: نخبه‌گرایی آفت سهمگینی است که دامنگیر مراکز علمی شده و آسیب آن در مراکز علوم اسلامی دوچندان است؛ زیرا وظیفه ما بازتولید علوم اسلامی و نشر و بسط و توسعه این علوم در میان مردم است. بی‌توجهی به این مقوله سبب می‌شود تا محتواهای دینی به صورت تسهیل شده در اختیار مردم قرار نگیرد و رسالت نشر و بسط علوم اسلامی با دشواری مواجه شود؛ مخالفتی با سیطره و حاکمیت نخبگانی ندارم و نخبگان علوم انسانی و اسلامی باید وارد حوزه شوند ولی نخبه‌گرایی و نخبه‌زدگی در تألیف آثار چندان مؤثر نیست.

وی با بیان اینکه بازنویسی گام نخست در انتقال معارف اسلامی به مردم است، اظهار کرد: متأسفانه گاهی علم برای علم و دانش برای دانشمندان تولید می‌شود، در حالی که باید ادبیات علوم را به نحوی برای دسترس عموم فراهم کنیم. باید تلاش کنیم تا افراد ممتاز در خدمت عالمان باشند و ارتباط استاد و شاگردی و فعالیت‌های گروهی در عمل توسعه یابد؛ نمونه بارز این فعالیت‌ها را علامه مجلسی انجام داد. در بخش نخبگان دفتر رهبری نیز دنبال عملی کردن این ایده بودیم تا بتوانیم از ظرفیت جوانان پژوهشگر حوزه بهره بیشتری ببریم و جوانان با راهنمایی استادان و پیشکسوتان حوزه بتوانند تولیدات خوبی را ارائه کنند. 

گزارش از علی فرج زاده