مروری بر کتاب دوم «القانون» و ابتکارات ابن سینا در این اثر

به گزارش ایکنا؛ نشست بزرگداشت ابن سینا، امروز یکم شهریورماه به همت انجمن آثار و مفاخر فرهنگی به صورت مجازی برگزار شد. در ادامه صحبت‌های نجفقلی حبیبی، رئیس سابق دانشگاه علامه طباطبایی و ابن‌سینا‌پژوه را در مورد کتاب دوم قانون می‌خوانید؛

بحث بنده معرفی کتاب دوم قانون ابن سینا است. کتاب قانون در طب نوشته شده و طبق عادت آن زمان که برای کتاب، عنوان جلد اول و دوم بنویسند، کتاب اول و دوم و ... نامگذاری می‌شده و اسم کلی کتاب، القانون است، اما به پنج کتاب تقسیم شده است. کتاب اول در کلیات طب است که مقدمات را در بر می‌گیرد و کتاب دوم نیز در باب داروها است. داروها یا ادویه‌ها نیز به دو دسته تقسیم می‌شوند؛ داروهای مفرد و داروهایی که مرکب هستند. داروهای مفرده یعنی داروهای تک همانند بنفشه، ولی داروهای ترکیبی از ترکیب چند دارو است.

داروهای مرکبه را هم در آخر کتاب قانون بحث می‌کند که ابن سینا تجربیات خود را در ساختن داروهای ترکیبی مشخص می‌کند و داروهایی را آورده که ساخت خود او است. لذا جایگاه کتاب دوم این‌گونه است.

بحث دیگر این است که در باب داروها، دو بحث را طرح می‌کند؛ یکی در کلیات داروها است. یعنی مسائل کلی در خصوصیات داروها و تأثیراتی که دارند را توضیح می‌دهد. داروها در طب قدیم به سه گروه عمده تقسیم می‌شدند؛ داروهای گیاهی، یعنی داروهایی که مبدأ آنها گیاه است، داروهای حیوانی که از حیوانات گرفته می‌شود و داروهای معدنی که از معدن می‌گیرند. اما بیشترین قسمت داروهای مفرده، داروهای گیاهی هستند و بعد حیوانی و معدنی. بنابراین کلیاتی در باب داروها مطرح کرده است.

سپس در مورد داروهای معدنی و حیوانی توضیح می‌دهد که چه نوع داروهای گیاهی را باید انتخاب کرد. مثلاً می‌گوید باید گیاهان به صورت خشک‌شده و پوسیده باشند یا گیاهان تر و تازه و شاداب را باید مورد استفاده قرار داد. پس خصوصیاتی برای داروهای گیاهی دارد که هرکدام را بر آن اساس تعریف می‌کند که مثلاً باید این گیاه را به صورت تازه چید و خشک کرد و برای نگهداری هرکدام نیز قواعدی دارد که بسیاری از قواعدی که برای نگهداری داروها مطرح می‌کند، در وضعیت امروزی رعایت نمی‌شود، چون قواعد سختی را دارد.

مسئله دیگر این است که چطور باید این گیاهان یا گل‌ها را چید که آداب و رسوم مفصلی دارد و این بحث‌ها را در کلیات اول کتاب آورده است که در مورد خواص و خصوصیات چیدن و انبار کردن گیاهان دارویی است. در مورد داروهای حیوانی که از حیوانات اخذ می‌شوند نیز این‌طور است که باید از چه حیوانی این داروها را گرفت و در این زمینه توضیح می‌دهد. سومین گروه نیز داروهای معدنی هستند و تأکید می‌کند که باید آنها را از معدن‌هایی گرفت که مشهور هستند. همچنین در مورد نگهداری از این داروها نیز توضیحاتی ارائه می‌کند.

کتب داروهای گیاهی قبل از بوعلی هم نوشته شده است، اما کار ابتکاری او این است که سازماندهی کرده است و بعد از ایشان هم کسی نتوانسته از وی تقلید درستی کند. وی تمام داروهای گیاهی را جمع‌بندی کرده و دیده که شانزده خاصیت دارند. برخی گیاهان ممکن است هر شانزده خاصیت را داشته باشند یا از این عدد خاصیت آنها کمتر باشد. لذا شانزده جدول برای داروهای گیاهی درست کرده و در مورد هر دارو این شانزده جدول را تنظیم می‌کند. لذا ابتکار بسیار مهم بعدی در داروهای مفرده همین است که اینها را سازماندهی کرده است و فکر می‌کند به این طریق هر کسی هر چیزی که نیاز دارد را استفاده می‌کند.

مسئله دیگر اینکه اینطور نبوده که کار ابن سینا باشد که خودش در بیابان‌ها گشته باشد و گیاهان را چیده باشد و ... بلکه می‌گوید من به شما صریحاً می‌گویم که خودم زحمتی برای شناسایی اینها نکشیده‌ام، اما برخی خیال می‌کنند که اینها را از دیگران دزدیده است، اما در مقدمه کتاب دوم می‌گوید من مطالب را از دیگران گرفته‌ام و سازمان‌دهی کردم و در مورد خواص هرکدام نوشته‌ام. البته در اینجا گاهی نظرات دیگران را جرح و تعدیل می‌کند.

پس از او نیز افراد زیادی کتاب نوشته‌اند، اما هیچ کدام نتوانستند از نظم وی پیروی کنند، چون شناختی که لازم بوده را دیگران نداشتند. برخی از کسانی که کتبی در این زمینه نوشته‌اند، از او نیز اخذ می‌کنند و می‌گویند در قانون اینگونه گفته است و برخی نیز نقل نمی‌کنند.

مشکل دیگری که در مورد داروهای گیاهی وجود دارد، مسئله اسم آنها است که از جاهای مختلف آمده است و تلفظ برخی از آنها گم شده است. مثلا «کشت بر کشت» را داریم که در خوانش آن اختلاف وجود دارد. تعداد این داروها نیز مختلف است و در قانون نیز با توجه به نسخه‌های مختلفی که نوشته شده، اختلاف است. مثلاً از 800 یا 810 دارو اختلاف وجود دارد. ابن سینا بهترین روش برای استفاده از اینها را ارائه کرده است و داروهای ترکیبی را به آخر کتاب قانون برده است که تجربه‌های شخصی خودش را در ساختن داروهای ترکیبی که چند چیز را مخلوط کند، مورد توجه قرار داده است.

نکته جالب در این مطالعه این است که از معدنی که در کرمان بوده یا گیاهانی که در جنوب ری بوده است، یاد می‌کند، ولی برای گیاهان دارویی که امروزه در کشور ما هم باب شده و مورد توجه قرار گرفته است، حرف ابن سینا برای چیدن و تهیه این داروها و به یک معنا تهیه و نگهداری و سازمان‌دهی در نگهداری چندان مورد توجه نیست.