جذاب و معنادار كردن یادگیری قرآن با رویکرد «زمینهمحور»
مؤلف کتب درسی قرآن درباره «آموزش قرآن با رویکرد زمینهمحور (تماتیك)» گفت: قطعاً اولین و مهمترین هدف این رویكرد، جذاب و معنادار كردن یادگیری تلقی می‌شود و در آن زندگی روزمره یادگیرندگان براساس مفاهیم تربیتی و آموزشی است.
مجموعه تلویزیونی «قرآن در تابستان» با رویكردی جدید، که از آن با عنوان زمینهمحور (تماتیك) نام برده می‌شود، در 70 قسمت هر روز به جز جمعه‌ها ساعت 10:15 از شبکه قرآن و معارف سیما پخش می‌شود. به این بهانه گفت‌وگویی داشتیم با رضا نباتی، مؤلف كتب درسی قرآن، كه در این برنامه همراه با سیدمهدی سیف، یكی دیگر از مؤلفان كتب درسی قرآن، به تدریس دوره ابتدایی مشغول هستند. مشروح این گفت‌وگو در ذیل آمده است.
ایکنا ـ در ابتدا تعریفی از «رویكرد» ارائه دهید. بهترین تعریف از نظر شما كدام است؟
ابتدا باید دید تعریف رویكرد چیست و اهمیت آن در فرایند تربیت و تحقق برنامه‌های درسی به ویژه در برنامه درسی قرآن چقدر است؟ رویکرد این‌گونه تعریف می‌شود: «یک موضع‌گیری درباره مقصد غایی برنامه درسی و طرز تلقی نسبت به یادگیرنده، فرایند یادگیری، فرایند آموزش (گام‌هایی که معلم در جریان آموزش باید بردارد)، محیط یادگیری، نقش معلم (انتقال‌دهنده اطلاعات، تسهیل‌کننده یادگیری و ... ) و تلقی درباره ارزشیابی از آموخته‌های فراگیران». رویكرد به معنی جهت‌گیری كلی یك برنامه است.
ایکنا ـ چه ضرورتی برای اتخاذ رویكرد در یك طراحی آموزشی وجود دارد؟
با توجه به موضوعات متنوع و متعدد یك برنامه آموزشی، لازم است از یك نخ تسبیح برای همسوسازی این عوامل و عناصر استفاده شود. نام این نخ تسبیح رویكرد است. رویكرد مانند یك چتر همه بخش‌های آموزشی، تربیتی را از آغاز تا انجام تحت پوشش قرار می‌دهد و علاوه بر جهت دادن به فرایند آموزش، به وحدت و یكپارچگی برنامه درسی و تربیتی كمك می‌كند.
ایکنا ـ درباره رویکرد زمینهمحور (تماتیک) توضیح دهید.
در فرایند تربیت و یادگیری هنگامی که دانش‌آموزان بتوانند برای آنچه آموزش داده می‌شود، دلیل و معنایی در محیط اطراف خود بیابند، یادگیری بسیار راحت‌تر و نیز اثربخش‌تر خواهد بود. به عبارت دیگر، لازم است زمینه و بافت هر نکته آموزشی شناسایی و خوب شناسانده شود تا دانش‌آموز بتواند برای آنچه می‌آموزد دلیل و جایی در زندگی روزمره خود پیدا کند. یعنی محتوای یادگیری باید به اصلاح سبك زندگی فرد كمك كند. بر این اساس در این رویکرد هر واحد یادگیری مرتبط با زمینه واقعی زندگی یادگیرندگان طراحی و تدوین می‌شود و یادگیرندگان از طریق کسب تجربه دست اول، نقشی اساسی و فعال در یادگیری دارند. آن‌ها در ایجاد ارتباط با محیط اطراف خود، با هدایت و راهبری منابعی همچون معلمان به آموخته‌های جدیدی دست می‌‌یابند.
ایکنا ـ آیا این رویكرد به جذابیت یادگیری كمك می‌كند؟
قطعاً اولین و مهمترین هدف این رویكرد، جذاب‌سازی و معنادار كردن یادگیری محسوب می‌شود و زمینه زندگی روزمره یادگیرندگان براساس مفاهیم تربیتی و آموزشی است و به همین علت یادگیری جذاب‌تر می‌شود. در گذشته معلمان برای شروع تدریس ابتدا ایجاد انگیزه می‌كردند، اما در این رویكرد كل فرایندهای تدریس در جهت‌گیری تم اصلی و زمینه درس هدایت می شود. این كار دانش‌آموز را تا آخر درس با خود همراه می‌كند.
ایکنا ـ چرا این روش را رویكرد زمینهمحور (تماتیك) نام گذاشته‌اند؟
از آنجا كه در این رویکرد تم‌ها را اصل قرار می‌دهیم و مفاهیم آموزشی و تربیتی را در ارتباط با این ز‌مینه‌ها طرح می‌کنیم، زمینه یادگیری محور اصلی چرایی یادگیری است. در چنین شرایطی چون زمینه‌های یادگیری از درون زندگی روزمره دانش‌آموزان گرفته می‌شود، آنان با مفاهیم علمی ارتباط تربیتی برقرار می‌كنند. این احساس نزدیکی و آشنایی انگیزه بیشتری را برای یادگیری در پی دارد.
ایکنا ـ در این رویكرد چه اتفاقی در ذهن دانش‌آموز رخ می‌دهد؟
مهمترین ویژگی این رویكرد، ایجاد و تقویت وحدت همه اجزا و عناصر برنامه درسی بر یك محور است و وحدت رمز پیروزی و موفقیت تلقی می‌شود. وقتی دانش‌آموزان در عمل با زمینه ایجاد شده درگیری ذهنی پیدا می‌كنند، لاجرم در این ارتباط مفاهیم علمی را به کار می‌گیرند، یعنی تحول در سبك دیدن و شنیدن و گفتن و نوشتن و این سرآغاز تحول در سبك زندگی است. این شیوه به خوبی در به‌کارگیری مفاهیم قرآنی و معارف اهل‌بیت(ع) در موقعیت و مکان‌های آشنا و مناسب زندگی، تربیت و یادگیری را برای دانش آموزان معنادار و ملموس می‌کند.
ایکنا ـ چرا از «رویكرد تماتیك» در آموزش قرآن استفاده شد؟ آیا این رویكرد قرآنی و اسلامی است؟
طراحی آموزشی یك فرایند عقلانی، منطقی و متوالی برای حل مسائل است. لذا روش‌های معینی برای دستیابی دانش‌آموزان به هدف یا اهداف برنامه درسی در شرایط مشخص ابداع می‌شود. به معنی ساده‌تر هنگامی که سخن از طراحی آموزشی است، مجموعه فعالیت‌هایی به ذهن می‌رسند که مطابق آن‌ها می‌توان فرایند تربیت و یادگیری را برنامه‌ریزی کرد. بر این اساس، در حوزه تربیت و یادگیری قرآن نیز رویکردهای گوناگونی در آموزش و پرورش مطرح می‌شود که هریك ویژگیهای خاصی در مورد اجزای آموزش، اعم از اهداف، نحوه و شکل ارائه، ترتیب و گروه‌بندی در کلاس درس و نیز زمان دارند. رویکرد زمینهمحور (thematic) از جمله شیوه‌هایی است که تعامل دانش‌آموزان را با یادگیری قرآن بیشتر می‌کند.
این رویكرد مفهوم تازه‌ای نیست، بلكه در معارف اسلامی مانند قرآن نیز به این رویكرد توجه شده است. برای مثال سوره یوسف یك زمینه و تم مشخص دارد. همه اتفاقات سوره پیرامون یك شخصیت، كه قهرمان قصه است، رخ می‌دهد. خوابیدن آن حضرت، سوء قصد برادران و عزیز مصر شدن ایشان و شفای چشمان پدر. به نظر می‌رسد به همین دلیل داستان حضرت یوسف «احسن القصص» نامیده می‌شود، چرا كه این رویكرد آن را از سایر سوره‌ها شاخص كرده است.
ایکنا ـ در تدریس قرآن كریم تا چه اندازه امكان بهره‌مندی از این رویكرد وجود دارد؟
نكته قابل توجه این است كه در هر یك از مراحل و مراتب از تدریس و آموزش قرآن نه تنها این امكان وجود دارد، بلكه این رویكرد به سادگی زمینه‌های تربیتی را فراهم و از تكرار و كلیشه شدن روش‌های موجود جلوگیری می‌كند و معلم به سادگی می‌تواند آن را تدارك ببینید. لازمه این موضوع دو چیز است: مراجعه به مفهوم آیات درس و توجه به نیاز دانش‌آموز. البته معلم به تدریج و به سرعت به مهارت قابل قبولی دست می‌یابد. یكی از روش‌های دستیابی به این مهارت، توجه به مهارت‌های مورد نیاز كودكان و نوجوانان است. برای مثال یكی از مهارت‌های مورد نیاز كودكان، توانایی آنان در «نه گفتن» است. می‌توان با یك داستان زمینه را برای دریافت این مفهوم آماده و سپس از سوره فیل برای این مفهوم استفاده کرد كه حاضر به خراب كردن خانه خدا نشد.
ایکنا ـ وظیفه معلم در رویكرد زمینهمحور چیست و باید به چه نکاتی توجه کند؟
همانطور كه گفتم وقتی دانش‌آموزان هر موضوع را در زمینه مشخصی می‌آموزند، وحدت درونی مؤلفه‌های تربیت و یادگیری را از طریق ایجاد ارتباط با زندگی معمول آنان فراهم می‌آورد. بنابراین زمینه در این رویکرد همان اصلی است که تمام یادگیری حول محور آن رخ می‌دهد. از این رو لازم است معلم زمینه‌های تربیت و یادگیری را شناسایی کند تا بتواند دانش‌آموزان را درباره موضوع مورد هدایت و زمینه مناسب را فراهم کند.
برای آنكه رویكرد زمینه‌محوری در آموزش قرآن به خوبی محقق شود، توجه به «ویژگیهای زمینه» ضروری است. زمینه مناسب در یادگیری زمینهمحور ارتباط آیه یا سوره و یا موضوع مورد نظر در یادگیری با زندگی دانش‌آموزان است، به‌گونه‌ای که دانش‌آموز جدایی میان موضوع آیه و سوره مورد یادگیری و زندگی را احساس نکنند. زمانی كه دانش‌آموزان مفهوم وسواس را از طریق یك داستان یا شعر یا نمایش دریافت کنند و سپس سوره ناس را بیاموزند و مفهوم آیه وسواس را درك كنند، طبیعتاً در جریان اتفاقات معمول زندگی، مفاهیم تازه‌‌تری را نیز خواهند آموخت. این شیوه باعث می‌شود تا علاوه بر كسب مهارت خواندن آیات و عبارات قرآنی، عمق یادگیری نیز افزایش یابد و این یعنی نزدیك شدن به مفهوم «تربیت قرآنی».
«سواد قرآنی» (مجموعه دانش‌ها و مهارت‌های اولیه) و «تربیت قرآنی» دو بال پرواز تعلیم كتاب‌الله است. سواد قرآنی كه بر جامعیت آموزش قرآن توجه دارد مانند روخوانی، روان‌خوانی، قرائت و حفظ زمانی می‌تواند مؤثر و مفید واقع شود كه به تربیت قرآنی تكیه كند. تربیت قرآنی یك امر كیفی است كه به كمیت‌ها جهت و سرعت می‌دهد و همان غرض و مقصود نزول قرآن است و رویكرد زمینهمحور نقش اساسی و تعیین‌كننده دارد.
ایکنا ـ از مهمترین ویژگیهای این رویكرد می‌توان به چه مواردی اشاره كرد؟
از مهمترین ویژگیهای این رویكرد آن است که «زمینه مورد انتخاب، قابلیت عمق‌پذیری دارد» و لذا زمینه محدود به كلاس درس و همان مقدار از مطالب یادگرفته شده كتاب درسی نیست. برای مثال موضوع «پیام قرآنی» از جمله زمینه‌هایی است که می‌تواند برای مطالعات گوناگون درسی، زمینه یادگیری را فراهم کند. بسیاری از مفاهیم مانند سلام، احترام، نماز، مشورت و ... امکان طرح در سایر دروس و موقعیت‌های یادگیری را دارند.
وحدت و یکپارچگی، رمز یادگیری است. اغلب موضوعات آموزش قرآن از گذشته تاكنون، جدا از هم و در طول هم تدریس می‌شود و یا اگر در عرض هم مطرح شده، جدا از یكدیگر آموزش داده شده است. از این رو موضوعات متعدد ارتباط عمیق و درونی با هم نداشته‌اند. بر این اساس رویکردهایی که بتوانند زمینه این رابطه عمیق و درونی را فراهم سازند، در تعمیق و ماندگاری یادگیری تأثیر زیادی خواهند داشت. این رویکرد بسیاری از مؤلفه‌های یك یا چند حوزه برنامه درسی را به هم پیوند می‌زند و از پراکندگی موضوعات جلوگیری می‌كند.
همچنین، معلم نیازمند بهره‌گیری از موقعیت‌های متنوع یادگیری است تا بتواند با کمک محیط‌های واقعی و متنوع زندگی دانش‌آموزان، زمینه ارائه مفاهیم را با نشانه‌های معمول آن‌ها ارائه دهد. بدیهی است که در چنین شرایطی حتی اگر توجه معلم بر هدف خاصی متمرکز باشد، دانش‌آموزان صرف قرارگیری در موقعیت‌های یادگیری می‌توانند از زمینه‌های یادگیری افزون‌تری بهره‌مند شوند. بنابراین، آموخته‌های دانش‌آموزان در تعامل با یکدیگر و محیط و نیز راهنمایی معلم شکل می‌گیرد.
یكی دیگر از ویژگیهای آن، مرتبط بودن یادگیری با زمینه زندگی دانش‌آموزان است كه می‌تواند به انسجام و یکپارچگی یادگیری و نیز رشته‌های گوناگون مورد نظر در هر فعالیت بینجامد. تصور کنید معلم تلاش کند موضوع «مشورت» (وَ أَمْرُهُمْ شُورى بَینَهُمْ) را از طریق قرار دادن دانش‌آموزان در محیط‌های معمول زندگی دنبال کند و از آن‌ها بخواهد این مفهوم را در خانه و خانواده بررسی کنند. دانش‌آموزان نه تنها مفهوم مشورت را در محیط اطراف خود فهم می‌كنند، بلکه بسیاری از مفاهیم زندگی از جمله مشاركت، همراهی و اعتماد را نیز را نیز می‌آموزند. به همین دلیل یکپارچگی موضوعات در آموزش به تسهیل یادگیری آن کمک کند و این امکان نیز فراهم می‌شود که توجه به اسناد بالادستی و طراحی‌های کلان به سادگی در یادگیری و آموزش عملیاتی شوند.
ایکناـ معلمان قرآن چگونه می‌توانند کلاس درس خود را به صورت زمینهمحور اداره و از این رویكرد استفاده كنند؟
لازم است ویژگیهای عملی این رویكرد مورد توجه قرار گیرند تا زمینه بهره‌گیری نیز به سادگی فراهم شود. این ویژگی‌ها شامل موارد زیر است:
1ـ در این رویکرد معلم تلاش می‌کند برای ارائه آیات درس، ارتباط آن را با زندگی دانش‌آموزان پیدا کند و درس را به گونه‌ای ارائه دهد که برای آن‌ها آشنا باشد.
2ـ معلم آیات درس را به گونه‌ای معرفی می‌کند که دانش‌آموز احساس کند یادگیری آن برایش ضروری است. لذا برای این کار برانگیخته می‌شود و علاقه‌مندی او تحریک خواهد شد.
3ـ دانش‌آموز می‌تواند در طول یادگیری به نمونه‌ها و مثال‌های بسیاری که در اطراف خود یافته و یا به او معرفی شده‌اند، اشاره و رجوع کند. وقتی او احساس کند، توانسته است بین آیات درس و اطلاعات و توانایی‌های گذشته خود ارتباط برقرار کند، آمادگی خواهد داشت برای یادگیری بیشتر همكاری و همراهی خواهد كرد.
4ـ در هر مرحله از یادگیری، دانش‌آموز می‌تواند احساس کند در حل مسائل زندگی و پیرامون خود پیشرفت کرده است و آیات درس در داشتن زندگی بهتر به او کمک می‌کنند.
5 ـ دانش‌آموزان تجربه یادگیری خود را در تعامل با دیگران و به ویژه هم‌کلاسی‌های خود کامل می‌کنند و در این مسیر از منابع متعدد و گوناگونی بهره می‌گیرند.
همچنین، معلمان می‌توانند با آوردن پیام قرآنی درس به ابتدای تدریس و محور قرار دادن آن در فرایند آموزش (البته با رعایت مطالب و ملاحظاتی كه در پاسخ به سؤال قبل گفته شد) این زمینه را فراهم كنند.
انتهای پیام
عالی بود 
