روایتی نو از ارادت به امام حسین (ع)

«شب دهم» یکی از آثار ماندگار تلویزیون است که کارگردانی آن را حسن فتحی برعهده داشت. این کار توانسته بود با برخورداری از یک قصه جدید و جذاب روایتی نو از ارادت به امام حسین(ع) را تصویر کند. همین موضوع سبب شد، سریال در جذب نیز مخاطب موفق باشد، به‌نحوی‌که پس از سال‌ها هنوز هم در ایام محرم روی آنتن می‌رود. بعد از این مجموعه سریال‌هایی دیگری ساخته شد که سعی داشتند به نوعی از این مجموعه موفق، کپی‌برداری کنند، ولیکن این اتفاق هیچگاه منجر به اتفاقی خوش نشد.

با این مقدمه می‌خواهیم به سریالی بپردازیم که این روزها از شبکه سه روی آنتن می‌رود و توانسته نظرات مخاطبان را جذب خود کند. «نجلا» عنوان این سریال است که کارگردانی آن را خیرالله تقیانی‌پور بر عهده دارد و این شب‌ها روی آنتن شب سه رفته است، البته پیشتر قرار بود این مجموعه 17 قسمتی در دهه اول محرم روی آنتن رود ولیکن به دلیل آماده نشدن، این زمان برای پخش انتخاب شد.

داستان فیلم درباره جوابی به نام عبد (حسام منظور) است که در آبادان به کار قاچاق کالا مشغول است. وی طی حادثه‌ای با پرستاری (سارا رسول‌زاده) آشنا شده و همین آشنایی سبب پیش آمدن اتفاقات خاصی در سریال می‌شود که در نهایت نیز به زیارت حرم «امام حسین (ع)» می‌انجامد. قصه فیلم به سال‌های 58 و 59 مربوط است. در آن دوران، بمب‌گذاری‌هایی در آبادان و خرمشهر رخ می‌داد که بانی آن بعثی‌ها بودند. این اتفاق را در نجلا می‌بینیم اما به دلیل ضعف مالی حاکم بر کار آنچنان که باید نشان داده نمی‌شود.

سریال نجلا، کاری دفاع مقدسی یا انقلابی نیست، بلکه پیام اصلی مجموعه ارادت به امام حسین (ع) است با این تفاوت که همانند «شب دهم» سعی شده، نگاهی جدید به این حوزه شود. درباره این سریال می‌توان از دو منظر به کار نگاه کرد. ابتدا بحث معنایی سریال است و قدم دوم ارزیابی نکات فنی. در وهله اول به فیلمنامه سریال می‌پردازیم که ساختار مفهومی سریال را شکل می‌دهد. در شخصیت‌پردازی آیتم‌های مثبت بیش از نقاط منفی است، چون کاراکترها عموماً واقعی هستند و کمتر نشانی از کلیشه در آن دیده می‌شود اما شخصیت‌های مثبت و منفی همانند بسیاری از سریال‌های ایرانی گرفتار کلیشه شده است.

دلیل کلیشه‌نگاری در نقش‌های منفی هم به یک عامل برمی‌گردد که در سیما به یک اصل تبدیل شده است. یعنی حتماً نباید نقش‌های منفی، نقاط روشن داشته باشند! این افت به نظرم ربطی به نویسنده یا کارگردان ندارد بلکه به دستورالعمل سریال‌سازی در سیما مربوط می‌شود. این معضل درباره شخصیت مثبت نیز وجود دارد که کارگردان نمی‌تواند درباره آن مانور داشته باشد، اما کاراکترهای معمولی در سریال‌هایی نمایشی به دلیل نقاط تاریک و روشن از این آسیب در امان هستند.

موضوعی دیگری که در فیلمنامه به خوبی پردازش شده، برخی آیین‌های محلی است که عموم مردم از آن بی‌خبر هستند اما در جنوب کشور در قالب عزاداری رایج است، همچنین مناسبت‌های خانوادگی سریال و همچنین آداب معاشرت بین اهالی یک محله از دیگر اتفاقات خوب این سریال محسوب می‌شود.

جدا از شاخصه‌های معنایی، بهتر است به چند نکته فنی سریال هم اشاره داشته باشیم. مطلب نخست به تیتراژ نجلا مربوط می‌شود. در این بخش کارگردان با فرمت مطلوبی که انتخاب کرده به نوعی پیام مستتر در مجموعه را هم به بیننده منتقل می‌کند، یعنی تماشاگر در می‌یابد سریال موضوعش ارادت به امام حسین (ع) است. این اتفاق در تیتراژ پایانی به نوعی دیگر رخ می‌دهد. نکته دیگر به جلوه‌های ویژه و بصری سریال مربوط می‌شود. در این بخش یکی از اتفاقات خوب را شاهد هستیم. برای مثال کارگردان در بسیاری از صحنه‌ها به‌‌ویژه در لانگ‌شات‌ها توانسته به واسطه تروکاژ زیبای بصری خاصی به کارش دهد، حتی گاهی مواقع لوکشین‌هایی در شهرک دفاع مقدس تهران گرفته شده اما به وسیله جلوه‌های بصری (تروکاژ) آبادان را مشاهده می‌کنیم. این تصویرسازی هم به نحوی نیست که تماشاگر متوجه آن شود.

درباره بازی‌های این مجموعه، ابتدا باید به بازی خوب حسام منظور اشاره کرد که همانند دو کار قبل خود در تلویزیون راضی کننده است اما بهتر است دیگر نقش فعلی به ویژه ظاهرش را تکرار نکند، چون هر اندازه یک قالب خوب باشد در صورت تکرار کلیشه خواهد شد. بهترین نمونه نیز خسرو شکیبایی است که تا انتهای کارش در قالب هامون باقی ماند. دیگر بازی‌های نجلا نیز خوب است، به ویژه بازیگران بومی توانستند به واقع پذیرتر شدن کار کمک کنند اما افسوس باز هم در‌باره نقش‌های منفی همان کلیشه‌های رایج دیده می‌شود.

لازم به ذکر است، کارگردانی نجلا شاید اتفاق چندان چشمگیری نباشد اما با توجه به امکاناتی که در اختیار فیلمساز بوده، به‌نظرم وی از عهده کار برآمده است. همچنین باید به گویش خوب سریال هم اشاره داشته باشیم که از دقت نظر تقیانی‌پور نشئت گرفته است. این امتیازی زمانی عیان‌تر می‌شود که بدانیم اکثر سریال‌های محلی، گویش و لهجه خوبی ندارند.

جان کلام این که سریال «نجلا» شاید برای رسیدن به استاندارد‌های سریالی چون «شب دهم» باید مسیری طولانی بپیماید اما وقتی این سریال را با کارهای ضعیف این روزهای تلویزیون مقایسه می‌کنیم باید به آن نمره خوبی بدهیم.

داود کنشلو