وضعیت «ناخوش‌جانی» کرونا باعث رویش دینداری ناب شده است

به گزارش خبرنگار ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین مهراب صادق‌نیا، عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب، امشب 20 آبان‌ماه، در نشست «کرونا و ناب‌شدگی سبک دین‌داری» که به صورت مجازی برگزار شد، به ارائه سخنرانی پرداخت که مشروح آن در ادامه می‌آید:

پیش از هر چیز این توضیح را بدهم آنچه در این جلسه گفته می‌شود درباره تعریف جوهری دین نیست. گاهی مراد از دین محتویات متون مقدس است اما این مد نظر ما نیست و درباره آن صحبت نمی‌کنیم بلکه مراد ما از دین تجربه زیست مردم و به بیان دیگر تدین و دین ورزی است و اگر از ناب شدگی دینداری سخن می‌گوییم در واقع از ناب شدگی این تجربه حرف می‌زنیم و خلوص متون مقدس دارای روش‌های دیگر است و به گونه دیگر دنبال می‎شود بنابراین بحث ما صرفاً درباره خالص شدن دینداری است.

مدعایی که در این جلسه دنبال می‎کنم این است که کرونا ما را در وضعیتی قرار داده که شاید بتوان از آن به یک موقعیت مرزی تعبیر کرد که باعث شده دینداری ما رو به خلوص و ناب شدگی برود و منظور این است پیرایه‌هایی که اطراف دینداری بود و ما تصور می‎کردیم دینداری است کنار برود و دین از خلوص برخوردار شود. برای توضیح بیشتر عرض می‌کنم که وقتی از دینداری سخن می‌گوییم از یک امر واضح حرف نمی‌زنیم چراکه ممکن است صورت‌های متفاوتی داشته باشد. گاهی آگاهی خود از متون مقدس را ممکن است دینداری فرض کنیم و مثلا کسی که دانسته‌های بیشتری از متون مقدس دارد مفسر بهتری از قرآن است یا ممکن است گاهی کسی که در شعائر مذهبی شرکت می‎کند را شخصی دیندار بنامیم و کار وی را نشانه دینداری بدانیم.

ممکن است در پاره‌ای موارد دینداری به یک تعلق اجتماعی تعبیر شود و مثلا کسی که عضوی از گروه دینداران به شمار می‎رود تصور کند که دیندار است. همه اینها تصورهایی هستند که گاهی به جای دینداری ناب می‎نشینند که نه سنت دینی آن را قبول دارد و نه به لحاظ جامعه شناسی دینی می‎توانیم چنین کاری را دیندار بنامیم. در روایات داریم که امیرالمؤمنین(ع) می‌فرمایند چه بسیارند از روزه‌داران که از روزه‌داری برداشتی غیر از تشنگی و گرسنگی ندارند؛ لذا این صرفاً مشارکت در یک مراسم مذهبی است و دینداری محسوب نمی‎شود. همچنین آمده است که چه بسیار افرادی هستند که قرآن می‎خوانند اما قرآن آنها را لعنت می‌کند. روایتی هم از امام حسین(ع) هست که از زمانه شکایت می‎کند و می‎گوید برخی دور دین می‎گردند تا معاش آنها تأمین شود اما وقتی مشکلی پدید می‎آید دور دین را خالی می‌کنند بنابراین تصور نادرستی داریم که گاهی صورت‌های مجعول از دینداری را به جای دینداری ناب می‌گذاریم.

اما گاهی اتفاقاتی می‌افتد که دینداری ناب خود را نشان می‌دهد. بهترین نظریه برای توضیح این اندیشه دیدگاه ویلیام جیمز است که می‌گوید دینداری ناب که یک تجربه خاص است، زائیده برخی شرایط همانند احساس گناه است. یا وقتی انسان‌ها در این جهان احساس بی‌معنایی می‌کنند تمایل به دینداری در انسان‌ها رشد پیدا می‎کند یا وقتی انسان‌ها در موقعیت بسیار حساسی قرار گرفته‌اند که کاری از دست خودشان برنمی‌آید در این شرایط ناخوش‌جانی دینداری ناب ظهور و بروز پیدا می‌کند. ما نمونه این شرایط خاص یا موقعیت مرزی را در جاه‌های مختلف می‌توانیم ببینیم؛ مثلاً وقتی عده‌ای در یک قایق در حال غرق شدن هستند خدا را از عمق وجود فرا می‌خوانند چراکه احساس می‎کنند دیگر نیروهای طبیعی اممکان نجات آنها را ندارد لذا در این شرایط به سمت دینداری ناب می‎روند اما همین‌که به ساحل رسیدند دوباره خوش‌جان می‌شوند؛ بدین معنی که گمان می‌کنند کنترل همه چیز در دست خودشان است.

همین الان وقتی به بیمارستان‌ها سر زنیم متوجه می‎شویم که چگالی دینداری بسیار بالا است چراکه بسیاری از بیماران کرونایی هستند که دکترها از آنها قطع امید کرده‌اند و علم پزشکی توان حل مشکلات آنها را ندارد در واقع افراد دچار ناخوش‌جانی شده‌اند لذا سراغ دینداری ناب می‌روند و از عمق وجود خدا را فرا می‎خوانند و از وی تقاضای کمک دارند. ممکن است این تقاضا را در یک مناسک یا هنگام زیارت انجام دهند اما در همه این موارد خلوصی وجود دارد که ممکن است در شرایط طبیعی و خوش‌جانی وجود نداشته باشد.

نمازی که انسان در این شرایط یا به تعبیر قرآن در شرایط «مُضطَر» می‎خواند نشانی از دینداری یا توحید ناب است. بهتر است اینگونه بیان کنیم که در شرایط معمولی توحید ما نسبی است و در واقع نسبت به افراد مشرک، موحد هستیم اما وقتی در شرایط خاص قرار می‎گیریم و قرار است این کشتی یا قایق غرق شود از شرایط معمولی خارج شده و وارد دینداری ناب می‎شویم و خالصانه خدا را می‎خوانیم چون می‎دانیم در این شرایط باید کسی دیگر به ما کمک کند.

با این توضیحات، یکی از موقعیت‌های مرزی که انسان را در معرض توحید ناب قرار می‎دهد بیماری‌های فراگیر است؛ به گونه‌ای که انسان گمان می‎کند راهی برای درمان آن ندارد. به نظرم کرونا این وضعیت را در جامعه جهانی پدید آورده است و حتی در جامعه غربی که اینهمه به امکانات و اندیشه و تفکر خود مغرور شده بود که می‎تواند جلوی هر بیماری را بگیرد انسان به این نتیجه رسید که کاری از او برنمی‌آید لذا کرونا همه انسان‌ها را در موقعیت ناخوش‎جانی قرار داد و در این شرایط حتی خداناباوران، یهودی، مسیحی، شیعه و .... احساس کردند به غیر از دعا کردن کاری از دستشان بر نمی‎آید. در واقع شرایط باعث بازگشت همه به دین شد و البته این بازگشت به مناسک و تعلق به جامعه مذهبی نبود بلکه در آن، خلوص و ناب بودنی وجود دارد که باعث می‌شود انسان به امر قدسی نزدیک‎تر شود لذا معتقدم کرونا با قرار دادن انسان‌ها در یک موقعیت مرزی باعث شد آنها تجربه دینداری ناب را داشته باشند.

نکته مهمی که باید عرض کنم این است که ابتدای پدید آمدن کرونا، چالشی نیز برای دین همانند باز یا بسته کردن حرم پدید آمده بود یا اینکه پزشکان در همه جهان اهمیت بیشتری پیدا کردند و نهاد دین به حاشیه رفت و نهاد بهداشت از نهاد اقتصاد و ... هم مهم‎تر شد. آنقدر که تلویزیون از مسائل بهداشتی و درمانی سخن می‎گوید از مسائل دینی سخنی به میان نمی‌آورد لذا مناسک به خاطر سلامت تعطیل می‎شود. وقتی این اتفاق می‎افتد این تصور به وجود می‎آید که کرونا دین را به چالش کشیده است ولی وقتی کرونا به یک دغدغه عمومی تبدیل شد و ناخوش‌جانی را پدید آورد مشاهده می‎کنیم که در همه این ناامیدی‌ها دین جوانه می‎زند. البته این دین که جوانه می‌زند یک تجربه شخصی و یک بازگشت کاملاً متوکلانه است چراکه انسان‌ها در این شرایط نا امید هستند و فقط به خدا پناه می‌برند لذا دینداری آنها کاملاً خالص است.

در این وضعیت، کسی‌که با کرونا مواجه شده دیگر ریاکاری برای وی معنا ندارد چراکه کاملاً خالصانه و از عمق وجود خدای خود را می‎خواند. خلاصه صحبت بنده این است که کرونا به این دلیل که انسان را در یک موقعیت مرزی قرار می‌دهد وجداناً و باطناً وی را به سوی دینداری ناب گسیل می‌دارد.

نکته مهمی که باید اشاره کنم این است که بنده هرگز نخواستم بگویم که موقعیت مرزی منحصر به کرونا است بلکه گاهی این موقعیت مرزی به یک واقعیت اجتماعی تبدیل می‎شود که صورت‎بندی‌های اجتماعی را تغییر می‌دهد اما به این دلیل روی آن تأکید دارم که احساس می‎کنم در تضعیف دینداری مقداری مغالطه صورت گرفت و بعد از کرونا با فرستادن پیام‎هایی شاهد این مغالطه‌ها بودیم لذا ضروری بود به آنها پاسخ دهیم.

نکته دیگر اینکه بیماری از منظر تهی کردن زندگی از معنا یک فاجعه و درد مضاعف و بیشتر از درد فیزیکی است. اینکه می‎گویم در این شرایط دینداری ناب ظهور می‎کند منظور برای درمان آن بیماری نیست بلکه برای ترمیم معناداری یا بازیافتن معنای از دست رفته زندگی است. نکته دیگر اینکه بنده مخالف تعمیم هستم بلکه فقط معتقدم که این موضوع ناب‌شدگی پدید آمده است.